Zagłada żydów górnośląskich i zagłębiowskich w KL Auschwitz

Podczas wojny Górny Śląsk i Zagłębie Dąbrowskie stały się miejscem realizacji ludobójczej polityki rasowej, której ofiarami padli jako pierwsi żydzi, byli obywatele polscy i niemieccy. Niemcy szacowali pod koniec 1939 roku ich liczbę na ok. 100 tys.: w dawnej niemieckiej części Górnego Śląska ok. 3 tys., w byłej pruskiej części województwa śląskiego ok. 1,9 tys., na Śląsku Cieszyńskim około 9,8 tys., a na terenach wschodnich powiatów rejencji katowickiej (byłe województwa krakowskie i kieleckie, przede wszystkim Zagłębie Dąbrowskie) około 88,7 tys.

Koncentracja i gettoizacja  Żydów górnośląskich w rejencji katowickiej przeprowadzona została w kilku etapach przez grupy specjalne SS i Służby Bezpieczeństwa (Sicherheitsdienst-SD) oraz przydzielane im do pomocy jednostki wojskowe. W październiku 1939 roku szef gestapo Heinrich Müller wydał rozkaz Adolfowi Eichmannowi przygotowania w Katowicach akcji wysiedlenia 70-80 tys. żydów na wschód (do Generalnego Gubernatorstwa) z okupowanych Austrii, Czechosłowacji i Górnego Śląska. W ten sposób zrodził się pomysł utworzenia „rezerwatu dla Żydów” (Judenreservat) w dolinie dolnego Sanu, koło miejscowości Nisko. We wrześniu 1939 roku Eichmann zorganizował pierwsze transporty deportacyjne z Wiednia i Morawskiej Ostrawy, do których dołączono także dwa transporty z Katowic. Kolejne deportacje zostały jednak odwołane. Powodem była decyzja o wstrzymaniu całej akcji do czasu przesiedlenia na tereny anektowane osadników niemieckich ze wschodu. Niechętnie do całej akcji podchodził również zarządca Generalnego Gubernatorstwa Hans Frank. W marcu 1940 roku zrezygnowano ostatecznie z idei tworzenia „rezerwatu” na wschodzie i rozpoczęto tworzenie zbiorczych gett na terenie Zagłębia Dąbrowskiego (Będzin-Sosnowiec). Przez pewien czas dla części żydów ze Śląska uznanych za zdolnych do pracy ratunkiem wydawały się być obozy pracy (tzw. Organizacji Schmelt – nazwa pochodzi od nazwiska prezydenta rejencji opolskiej Albrechta Schmelta i pełnomocnika do spraw zatrudniania żydów na Śląsku). Jednak i te ostatecznie zlikwidowano przed końcem wojny, a pracujący w nich żydzi rozrzuceni po całym Górnym Śląsku również trafili do największego niemieckiego obozu masowej zagłady KL Auschwitz.

KL Auschwitz (utworzony w Oświęcimiu i w okolicznych miejscowościach należących do rejencji katowickiej). zajmował w planach zagłady żydów (Holocaust)  miejsce szczególne. Powstawał w 1940 roku najpierw nie jako obóz masowej zagłady ale obóz koncentracyjny, którego główną funkcją miały być eksterminacja i zastraszenie ludności polskiej na terenach okupowanych przez Niemców. Decyzja o deportacjach Żydów na ziemie polskie z całej Europy po konferencji w Wannsee  w 1942 roku spowodowała, że obóz stał się miejscem kaźni żydów europejskich. Według ustaleń Franciszka Pipera ostatecznie liczba żydów deportowanych do KL Auschwitz sięgnęła 1,1 mln., z czego ok. 1 mln. zginęło (około 20% całej populacji żydów europejskich). Wśród nich znaleźli się także żydzi z Górnego Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego. Ostateczną decyzję o likwidacji gett żydowskich w rejencji katowickiej podjął Himmler w maju 1943 roku, a akcja opróżniania getta w Sosnowcu i w Będzinie przeprowadzona została w sierpniu. Transporty kierowano do obozu zagłady KL Auschwitz II (Brzezinka), gdzie deportowanych mordowano w komorach gazowych.

Ostatnia faza dramatu więźniów KL Auschwitz rozegrała się w styczniu 1945 roku, kiedy rozpoczęto ewakuację obozu. W trwającym w straszliwych warunkach zimowych cały tydzień tzw. marszu śmierci uczestniczyło około 58 tys. wycieńczonych i wynędzniałych więźniów. W różnych miejscowościach Górnego Śląska na trasie marszu zginęło wówczas prawie 3 tys. więźniów, a reszta trafiła do obozów koncentracyjnych w Niemczech i w Austrii.

Autor: prof. dr hab. Ryszard Kaczmarek