Śląska Teka Edukacyjna

Nowy ustrój, nowe siły polityczne

Komunistyczne władze państwowe, uosabiane przez Rząd Tymczasowy, a od 28 czerwca 1945 r. przez Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej, ciągle podkreślały, że „odbudowują” kraj z poszanowaniem zasad demokracji i odwołaniem do konstytucji marcowej z 1921 r. Faktycznie pod fasadą demokracji PPR realizowała program utrwalenia swej monopolistycznej władzy politycznej. Legalną działalność umożliwiono tylko wybranym partiom politycznym – nie zgodzono się na powstanie niezależnej partii socjalistycznej, nie godzącej się na prymat PPR, uniemożliwiono wyjście z podziemia narodowej demokracji. Do 1947 r. władzę ustawodawczą sprawował organ pozakonstytucyjny – Krajowa Rada Narodowa, będąca faktycznie „maszynką do głosowania” w rękach komunistów. Bolesław Bierut, jeden z przywódców PPR, sprawował, jako prezydent KRN, funkcję głowy państwa, co także było odległe od przedwojennych standardów. Sądownictwo, za sprawą sądów wojskowych, rozpatrujących sprawy „przestępstw przeciwko państwu”, zostało w dużej części podporządkowane kierownictwu PPR i aparatu bezpieczeństwa, co pozostawało w sprzeczności z ideą trójpodziału władz, zapisaną w konstytucji marcowej.

Przeprowadzone zostały istotne zmiany administracyjne, także nie mieszczące się w ramach deklarowanego przez rządzących powrotu do stosunków sprzed okupacji. Znacząco zmieniło się terytorium części województw, w tym śląskiego. 24 lutego 1945 r. administracja centralna zadecydowała o włączeniu do województwa śląskiego powiatów będzińskiego i zawierciańskiego oraz miasta Sosnowca. Formalne wcielenie Zagłębia Dąbrowskiego nastąpiło 11 marca. W tym też czasie rozstrzygnęła się kwestia administrowania Śląskiem Opolskim – przed wojną należącym do Niemiec. 20 lutego 1945 r. wojenny rząd Związku Sowieckiego wskazał, że zachodnie granice Polski wyznaczą Odra i Nysa Łużycka. W dniu 8 marca Aleksander Zawadzki, organizujący administrację województwa śląskiego, otrzymał stanowisko pełnomocnika rządu na Śląsk Opolski. Była niemiecka rejencja opolska nie  została jednak administracyjnie wyodrębniona. Powiatami i gminami byłej niemieckiej rejencji opolskiej zarządzano z Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach. Zmienił się też gruntownie status województwa w Polsce – ustawą KRN z 6 maja 1945 r. została zniesiona jego autonomia, funkcjonująca w latach 1922-1939.

W połowie 1945 r. województwo śląskie dzieliło się pod względem administracyjnym na 22 powiaty i 14 miast wydzielonych (na prawach powiatu). Działacze PPR objęli siedem stanowisk starostów i tyleż stanowisk prezydentów miast wydzielonych. Pół roku później pepeerowcy piastowali już dziewięć stanowisk starostów zaś dziewiętnastu było wicestarostami. Funkcje prezydentów miast wydzielonych powierzono ośmiu działaczom PPR, a wiceprezydentów – czterem. Pozostałe partie pozostawały daleko w tyle jeśli chodzi o wypływy w lokalnej administracji.

Zlikwidowany został samorząd lokalny – rządzący utrzymywali, że jego funkcję spełnia system rad narodowych. Wojewódzka Rada Narodowa w Katowicach i tworzone sukcesywnie do początków 1946 r. powiatowe, miejskie i gminne rady narodowe były jedynie organami przedstawicielskimi – reprezentowały lokalnych działaczy partii politycznych i przedstawicieli wybranych zrzeszeń społecznych oraz związków zawodowych. O ich obsadzie decydowała Wojewódzka Komisja Porozumiewawcza Stronnictw Demokratycznych oraz komisje szczebla powiatowego – najbardziej liczył się w nich głos PPR, i poniekąd, Polskiej Partii Socjalistycznej. W efekcie rady narodowe w województwie śląskim zbudowano na zasadzie przewagi pepeerowców, choć nigdzie nie dysponowali oni bezwzględną większością. Mając jednak wsparcie przedstawicieli Stronnictwa Ludowego, Stronnictwa Demokratycznego i działaczy związków zawodowych, bez trudu forsowali swe rozwiązania, nawet jeśli musieli przegłosować „aliantów” z PPS. Opozycja – Polskie Stronnictwo Ludowe i Stronnictwo Pracy – uzyskała tylko symboliczną reprezentację w radach narodowych.

Nowym rozwiązaniem ustrojowym było również utworzenie policji politycznej, autonomicznej wobec administracji i podporządkowanej jedynie PPR. Zadanie powołania lokalnych struktur aparatu bezpieczeństwa w województwie śląskim otrzymała 61-osobowa grupa operacyjna powołana przez Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego 21 stycznia 1945 r. Jej kierownikiem został kpt. Józef Jurkowski. Funkcjonariuszy rozdzielono na dziesięć mniejszych ekip – jedna stanowiła zawiązek Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa w Katowicach, pozostałe miały zainicjować działalność powiatowych urzędów bezpieczeństwa publicznego Do tworzenia jednostek bezpieczeństwa na obszarze Śląska Opolskiego przystąpiono później – dopiero 2 kwietnia 1945 r. minister Bezpieczeństwa Publicznego wydał rozkaz kierownikowi WUBP w Kielcach by skierował do byłej rejencji opolskiej grupę funkcjonariuszy. Dowództwo nad siedemnastoosobową ekipą wysłaną do Opola objął mjr Henryk Połowniak.

By zyskać społeczne poparcie i rozpocząć realizację programu przemian socjalnych oraz gospodarczych, PPR zaczęła realizować traktowaną jak priorytet reformę rolną, rozumianą jako odebranie dużych majątków ziemskich ich dotychczasowym właścicielom, rozparcelowanie przejętej ziemi, a następnie przekazanie jej drobnym rolnikom oraz bezrolnej służbie folwarcznej. W przedwojennym województwie śląskim większość wielkich latyfundiów nie stanowiła polskiej własności. Majątki ziemskie należały do niemieckich obszarników i potentatów przemysłowych, lub stanowiły własność wielkich koncernów i organizacji przemysłowych. Parcelację traktowano zatem jako element polityki społecznej, gospodarczej i narodowej. Z racji słabości PPR w województwie śląskim w pierwszych miesiącach 1945 r. przeprowadzeniem reformy rolnej w województwie śląskim zajęła się specjalna grupa operacyjna Ministerstwa Rolnictwa, kierowana przez por. Tadusza Głowackiego, członka PPR. 1 lutego 1945 r. powołany został Wojewódzki Urząd Ziemski, niebawem powstały też jego struktury powiatowe. Zasadnicze prace związane z parcelacją ziemi w Zagłębiu Dąbrowskim zakończono w kwietniu 1945 r., na terenach powojennego województwa śląskiego przeciągnęły się one do późnego lata. Najdłużej trwały w opolskiej części województwa – tam akty nadania ziemi nadawano dopiero w 1947 r., traktując je zresztą jako element politycznej presji na osadników. Śląsko-dąbrowska organizacja PPR faktycznie nie angażowała się w prace związane z wymierzaniem i rozdziałem ziemi, pozostawiając je agendom Wojewódzkiego Urzędu Ziemskiego i lokalnej administracji.

Kolejną zapowiadaną przez PPR fundamentalną zmianą społeczno-gospodarcza była nacjonalizacja przemysłu. Jeszcze w okresie okupacji partia ta zapowiadała konfiskatę przemysłu kluczowego, transportu, sektora bankowego i powierzenie nadzoru nad produkcją komitetom fabrycznym. Przejęcie wielkiego przemysłu na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim okazało się łatwiejsze niż reforma rolna. Ułatwiło ją dokonane przez Niemców w czasach okupacji zawłaszczenie polskich przedsiębiorstw. Po wojnie wprowadzenie państwowego zarządu nad hutami, kopalniami i fabrykami odbywało się w warunkach powszechnej aprobaty społecznej – tymczasowa administracja nad pozostającymi bez nadzoru obiektami przemysłowymi był czymś oczywistym, tym bardziej że istniała możliwość ich odbioru przez wywłaszczonych przez Niemców polskich właścicieli. Na tereny województwa śląskiego przybyły w pierwszych tygodniach 1945 r. grupy operacyjne Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów. Uruchamiały produkcję, poszukiwały pracowników i starały się w miarę skromnych możliwości ochronić instalacje przemysłowe przed grabieżą prowadzoną przez „trofiejne” komanda Armii Czerwonej. Cześć zakładów uruchomiły i przejęły w zarząd przedstawicielstwa pracownicze i komitety fabryczne PPR, ale w roli organizatorów produkcji okazały się tak dysfunkcyjne, że w maju 1945 r. Ministerstwo Przemysłu pozbawiło je prawa do współzarządzania. Tym niemniej przejęcie majątku przemysłowego na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim przez władze państwowe dokonało się już w 1945 r. i ustawa o nacjonalizacji przemysłu przyjęta 3 stycznia 1946 r. przez KRN niewiele w regionie zmieniła.

Autor: Adam Dziuba, Instytut Pamięci Narodowej o. Katowice

Śląska Teka Edukacyjna

creative

Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Bez utworów zależnych 3.0 Polska (CC BY-NC-ND 3.0 PL)
Więcej informacji tutaj.

Śląska Teka Edukacyjna traktowana jest jako kompletny zbiór, przedziały czasowe (1939-1945; 1946-1969; 1970-1990) są zamkniętymi utworami i każde dodatkowe użycie poszczególnych elementów strony (np. zdjęć) wymaga odrębnej pisemnej zgody.

Znajdz-nas-na-facebooku