Totalitaryzacja

Po naradzie dziewięciu partii komunistycznych, przeprowadzonej w dniach 22–27 września 1947 r. w Szklarskiej Porębie, zmiany systemowe w Europie Środkowej i Południowej przyśpieszyły. Krajom znajdującym się w sferze sowieckiej dominacji została wówczas narzucona unifikacja polityczna i gospodarcza wedle totalitarnego modelu sowieckiego. Obowiązującą wykładnią dla doktryny partii komunistycznych stały się teorie Józefa Stalina oraz doświadczenia komunistów ze Związku Sowieckiego w budowie socjalizmu. Polska, która w porównaniu z innymi satelitami ZSRS pod wieloma względami była „zapóźniona”, musiała przyjąć szczególnie forsowny program przemian. Zmierzały one do koncentracji życia politycznego, gospodarczego i społecznego oraz poddaniu go kontroli Polskiej Partii Robotniczej.

Pod koniec 1947 r., przestała istnieć polityczna opozycja. Rolę krytyka zmian zachodzących w Polsce odgrywała w ograniczony sposób Polska Partia Socjalistyczna. Socjaliści nadal bronili własnego programu dochodzenia do socjalizmu i polemizowali z modelem narzucanym przez PPR. Opór socjalistów szczególnie silny okazał się na terenie województwa śląskiego. Jednak centralne kierownictwo PPS znalazło się pod ogromną presją i w marcu 1948 r. wyraziło zgodę na rychłe „zjednoczenie” z PPR. Niemal natychmiast w partii doszło do „czystek”, w konsekwencji których została ona ubezwłasnowolniona przez PPR. Do lipca 1948 r. szeregi śląsko-dąbrowskiej organizacji PPS stopniały z 148,5 tys. członków do 105 tys., czyli prawie o jedną trzecią. Akcję „weryfikacji” członków zainicjowała i nadzorowała specjalnie stworzona w Komitecie Wojewódzkim PPR grupa działaczy. W październiku i listopadzie 1948 r. w PPS została przeprowadzona druga „czystka”. W jej rezultacie z partii usunięto pozostających w niej jeszcze autentycznych liderów, przeciwników marksizmu-leninizmu i inne osoby uznane przez PPR za „wrogie”. Szeregi PPS w województwie śląskim stopniały do 93 tys. Usunięto ok. 13 tys. członków, wśród nich niemal wszystkich liderów partii sprzed wojny i z czasów okupacji. PPS straciła resztę autentycznych przywódców. Agonia partii socjalistycznej zakończyła się w grudniu 1948 r. wchłonięciem przez PPR i utworzeniem Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. 

W międzyczasie doszło do walk frakcyjnych w kierownictwie PPR, zakończonych odsunięciem od władzy sekretarza generalnego Władysław Gomułki i jego zwolenników. Władzę w PPR objęło ultralojalne wobec Stalina kierownictwo z Bolesław Bierutem na czele. Liderzy śląsko-dąbrowskiej PPR zadeklarowali jednoznaczne poparcie dla nowego kierownictwa i jego „linii politycznej”. Mimo tego przeprowadzono w szeregach organizacji czystkę, usuwając z niej ok. 2 proc. członków. 

Pod naciskiem komunistów nastąpiły procesy integracyjne w ruchu młodzieżowym. W dniach 20–21 lipca 1948 r. podczas Kongresie Jedności Młodzieży we Wrocławiu powstał Związek Młodzieży Polskiej. 27 lipca ukonstytuował się Wojewódzki Zarząd ZMP w Katowicach z przewodniczącym Stanisławem Kubiczkiem na czele. Nad postępami w budowie ZMP w województwie śląskim stale czuwał Zespół Młodzieżowy przy KW PPR. Akcję scaleniową organizacji młodzieżowych w województwie śląskim zakończono w grudniu 1948 r.

Na przestrzeni lat 1947–1948 komuniści całkowicie podporządkowali sobie, a następnie zawłaszczyli, pozostające dotąd poza obszarem pełnej kontroli zrzeszenia społeczne, czyniąc z nich swe polityczne zaplecze i „pas transmisyjny” dla marksistowskiej ideologii. W województwie śląskim szczególne znaczenie miały związki zawodowe, najliczniejsza organizacja masowa, zrzeszająca niemal wszystkich pracowników najemnych. PPR ostatecznie zdominowała ruch związkowy w pierwszych miesiącach 1948 r., wykorzystując ubezwłasnowolnienie PPS. Odtąd związkowcy w coraz mniejszym stopniu zajmowali się problemami robotników, koncentrując się na wypełnianiu poleceń PPR i prowadzeniu agitacji na rzecz wykonywania planów produkcyjnych i współzawodnictwa pracy.

W tym czasie w przekazie propagandowym zaczął obowiązywać model dwubiegunowy. Blokowi państw związanych z ZSRS przeciwstawiono USA i ich sojuszników, a politykę międzynarodową przedstawiano jako pole konfrontacji między tymi blokami. USA i zachodnie demokracje skojarzono z imperializmem, wielkim kapitałem i parciem do nowej wojny światowej. ZSRS i jego państwa satelitarne miały się odbiorcom propagandy kojarzyć z demokracją, obroną pokoju na świecie i walką o prawo narodów do suwerenności. Przekaz propagandowy objaśniał i wychwalał ponadto marksizm-leninizm-stalinizm, przedstawiając go jako „postępową” ideologię opartą o naukowe podstawy, stanowiącą najlepsze narzędzie poznania świata oraz skuteczny oręż w walce z „imperialistami”.

Indoktrynacją objęto przede wszystkim młodzież. W roku szkolnym 1948/1949 zaczęły obowiązywać nowe programy szkolne, wedle których uczniowie mieli pod kierunkiem nauczycieli konstruować wizje rozwoju historycznego świata, formułować prawa historyczne i dokonywać ocen współczesności. Było to praktycznym zastosowaniem marksizmu, oczywiście w wersji uproszczonej. W reformę szkolną w województwie śląskim zaangażował się Wydział Oświaty i Kultury Komitetu Wojewódzkiego PPR w Katowicach, wciągając do współdziałania administrację i Ligę Kobiet Polskich. Nie poprzestając na nowym programie szkolnym władze partyjne i administracyjne województwa śląskiego zaczęły otwierać szkoły świeckie, w których nauka religii była wykluczona. Stanowiło to prostą droga do wszczęcia walki z Kościołem katolickim. 

PPR rozszerzała swą władzę w sferze ekonomicznej. W 1948 r. w zakładach pracy zacieśniła się kontrola polityczna, sprawowana przez PPR. W rezultacie prowadzonych od lata 1948 r. „czystek”, wymieniono cześć kadry zarządzającej, mogącej się poszczycić przedwojennym wykształceniem. Np. w górnośląskim i zagłębiowskim przemyśle węglowym na przełomie 1948/1949 r. mianowano jedenastu nowych dyrektorów, w hutniczym – sześciu, w przemyśle chemicznym – dziewięciu. PPR podkreślała, że w ten sposób realizuje hasło społecznego awansu robotników. Jedną ze ścieżek kariery stało się uczestnictwo w ruchu współzawodnictwa pracy, zainicjowanym latem 1947 r. Hasło do bicia rekordów produkcyjnych rzucił górnik Wincenty Pstrowski z zabrzańskiej kopalni „Jadwiga”. Ideę wyścigu pracy wsparła zakładowa komórka PPR, a rozpropagowała „Trybuna Robotnicza” – organ prasowy KW PPR w Katowicach.

W czerwcu 1947 r. komunistyczne władze rozpoczęły „bitwę o handel”, zmierzając do wyeliminowania prywatnych kupców z życia gospodarczego. Napaściom propagandy przeciwko kupcom, przedstawianym jako spekulanci, towarzyszyły „naloty” komisji cenowych na prywatne sklepy, połączone z wystawianiem kar finansowych. Działania społecznych inspektorów wsparła Komisja Specjalna do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym. Jej działająca w Katowicach delegatura w latach 1947-1948 ukarała grzywnami ponad 4 tys. osób, zaś 76 wysłała do obozów pracy przymusowej. W większości były to ofiary „bitwy o handel”.

W połowie 1948 r. w Polsce ruszyła kolektywizacja rolnictwa. We wrześniu kierownictwo KW PPR w Katowicach zaplanowało założenie pierwszych pięciu „wzorcowych” gospodarstw spółdzielczych. Do końca roku żadna nie zdążyła jeszcze powstać, ale działacze partyjni prowadzili już działania wstępne, inicjując „akcję rozwarstwienia wsi”, czyli prowokując konflikty miedzy zasobnymi a uboższymi gospodarzami. Od listopada 1948 r. w akcję zaangażował się aparat bezpieczeństwa, werbując informatorów, „demaskując” wrogów kolektywizacji i „bogaczy wiejskich”. Np. Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Zawierciu do grudnia 1948 r. zdążył już wytypować i objąć inwigilacją ok. 500 przeciwników kolektywów wiejskich i komunistycznej władzy. Kilkunastu z nich od razu aresztowano.

W województwie śląskim, tak jak w całej Polsce, na przestrzeni 1948 r. nastąpiła fundamentalna zmiana realiów politycznych, gospodarczych i społecznych. Komuniści podporządkowali sobie wszystkie sfery funkcjonowania państwa, a opór przeciwko ich władzy praktycznie zanikł.

Autor: Adam Dziuba, Instytut Pamięci Narodowej o. Katowice