Zmiany administracyjne i ustrojowe

Województwo śląskie, w swym ustalonym w 1945 r. kształcie, istniało pięć lat. Rozciągało się na obszarze 15,4 tys. km². Na początku 1950 r. na jego terenie funkcjonowało 36 powiatów, spośród których 13 miało status powiatów miejskich, 61 miast i 289 gmin. Na mocy ustawy sejmu z 28 czerwca 1950 r., zmieniającej częściowo podział administracyjny państwa, w miejsce województwa śląskiego utworzono z dniem 6 lipca tr. dwa nowe: katowickie i opolskie. 

W granicach województwa opolskiego znalazły się tereny zachodniej części dotychczasowego województwa śląskiego: dziewięć powiatów wraz z trzema miastami wydzielonymi; włączono też do niego dwa wschodnie powiaty z dotychczasowego województwa dolnośląskiego. Z obszarem 9506 km², było jednym z najmniejszym wśród ówczesnych 17 województw. W 1950 r. zamieszkiwało je 809 tys. mieszkańców.

Pozostałą cześć województwa śląskiego przemianowano na katowickie i scalono z nią wyłączony z województwa kieleckiego powiat częstochowski wraz ze stanowiącym powiat miejski miastem Częstochowa. W województwie katowickim pozostały 24 powiaty (wśród nich 11 miejskich) oraz 190 gmin. Z obszarem 9 tys. km² (od 1951 r. – 9,4 tys. km²) było najmniejszym terytorialnie spośród ówczesnych województw. Zamieszkiwało je 2705 tys. mieszkańców.

W 1951 r. do województwa katowickiego włączono część powiatu bialskiego z województwa krakowskiego, wraz z miastem powiatowym Białą Krakowską. Biała Krakowska została scalona z Bielskiem w jeden organizm miejski, tworząc miasto Bielsko-Biała. W tym samym roku z powiatu częstochowskiego został wydzielony powiat kłobucki. W 1954 r. powstały kolejne powiaty. Utworzono je poprzez podniesienie rangi administracyjnej niektórych miast oraz podziały już istniejących jednostek administracyjnych. W międzyczasie, w marcu 1953 r., zmieniono nazwę województwa na stalinogrodzkie (dla upamiętnienia zmarłego Józefa Stalina). Nazwa ta utrzymała się do grudnia 1956 r.

Tuż przed zmianami granic województwa przeprowadzono reorganizację administracji terenowej. Nowy, wzorowany na sowieckim model, wprowadzono ustawą sejmową z 20 marca 1950 r. Zlikwidowane zostały dotychczasowe urzędy terenowej administracji państwowej: wojewoda i Urząd Wojewódzki oraz starostowie i starostwa. Zachowano istniejące od 1945 r. rady narodowe wszystkich szczebli (wojewódzkiego, powiatowego, miejskiego i gminnego) w charakterze instytucji „samorządowych”, faktycznie zaś mało reprezentatywnych organów przedstawicielskich, których członków wyznaczała lokalna instancja PZPR. Rady te miały pochodzić z wyborów, lecz do 1954 r. żadnych nie przeprowadzono. Organem wykonawczym rad narodowych były ich prezydia, ze składem ustalanym w odpowiedniej dla ich szczebla instancji PZPR. Na czele Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach stali kolejno: Bolesław Jaszczuk (1950–1952; poprzednio, w latach 1948–1950, wojewoda śląski), Józef Koszutski (1952–1954) i Ryszard Nieszporek (1954–1964). Wszyscy oni należeli do PZPR i zasiadali w wojewódzkich władzach tej partii. Faktycznie to PZPR, nie zaś administracja sprawowała realną władzę w województwie.

25 września 1954 r. sejm PRL uchwalił kolejne ustawy reformujące zasady podziału administracyjnego kraju. Na jej mocy zniesione zostały gminy, utworzono zaś mniejsze od nich gromady (do ok. 3 tys. mieszkańców), obejmujące kilka wsi. Na obszarach uprzemysłowionych, zwłaszcza na Górnym Śląsku, z niektórych gmin wydzielono osiedla. Nie były to jeszcze miasta, ale już nie wioski – miały charakter przemysłowy, a ich mieszkańcy zatrudnieni byli przede wszystkim w miejscowych fabrykach, hutach czy kopalniach. Zakładano, że odległość z najdalej położonego przysiółka do siedziby prezydium gromadzkiej lub osiedlowej rady narodowej nie powinna przekroczyć 5 km. Jako powód dla którego zlikwidowano gminy władze państwowe wskazywały przybliżenie „organów władzy do mas chłopskich” (i robotniczych), ale faktycznie chodziło o utworzenie na terenach rolniczych warunków sprzyjających kolektywizacji wsi oraz o ułatwienie oddziaływania partii i organizacji społecznych na mieszkańców gromad. 

5 grudnia 1954 r. odbyły się wybory radnych do rad narodowych. Nie były to jednak prawdziwe wybory, a plebiscyt, bowiem dopuszczono jedynie listy sygnowane przez Front Narodowy, wcześniej dokładnie skontrolowane i poprawione przez lokalnych działaczy PZPR. Skreśleń ze strony wyborców nie przewidywano. By wyborczy spektakl odbył się zgodnie z regułami komunistycznej propagandy, w jego przygotowanie zaangażowano też aparat bezpieczeństwa, mający zapobiegać „wrogiej propagandzie” i dopilnować, by frekwencja byłą bliska 100 proc. W województwie stalinogrodzkim w okresie poprzedzającym głosowanie funkcjonariusze aresztowali 15 osób za uprawianie „wrogiej propagandy” (ale tylko 7 z nich powiązano z wystąpieniami związanymi z wyborami). Na szerszą skalę zastosowano natomiast areszty prewencyjne, „rozmowy ostrzegawcze” i „rozmowy wyjaśniające”. Wedle Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Stalinogrodzie represjonowano ogółem 117 osób. Części spraw nie udało się tajnej policji wyjaśnić (chodziło o antykomunistyczne plakaty, ulotki i szereg pobić aktywistów PZPR lub Frontu Narodowego).

Dopełnieniem zachodzących zmian ustrojowych była trwająca od 1949 r. reforma sądownictwa. Zakończono ją w lipcu 1950 r. Z zawodów prawniczych usunięto wielu przedwojennych sędziów i prokuratorów, uznanych za reprezentujących „wrogą postawę” wobec Polski Ludowej. Zastąpili ich wyszkoleni w szkołach prawniczych robotnicy i chłopi. Nowie kadry, zgodnie z przyjętą w 1950 r. ustawą o ustroju sądów powszechnych, zostały zobowiązane do obowiązku wiernej służby Polsce Ludowej, przestrzegania zasad praworządności ludowej i bezstronnego wprawdzie wymierzania sprawiedliwości, ale zgodnie z interesami państwa. Zreformowane sądownictwo miało odtąd działać na rzecz „ochrony ustroju demokracji ludowej” a także zabezpieczać mienie państwowe, spółdzielcze i stanowiące własność organizacji społecznych. Zadania wymiaru sprawiedliwości obejmowały ponadto „wychowywanie” w duchu wierności wobec państwa i jego władz, przestrzeganie zasad „praworządności ludowej” i dyscypliny pracy. Była to kalka sowieckich zapisów z 1938 r. 

Na szerszą skalę wprowadzono do składów orzekających „czynnik społeczny” – ławników (w sprawach karnych w pierwszej instancji orzekał zazwyczaj jeden zawodowy sędzia i dwóch ławników). Postępowanie przed sądami ograniczono do dwóch instancji. We wszystkich miastach wojewódzkich, w zgodzie z podziałem administracyjnym z 1950 r., powstały sądy apelacyjne. Apelacja katowicka obejmowała 6 sądów okręgowych, jeden wydział zamiejscowy sądu okręgowego i 25 sądów grodzkich. Zreformowane sądownictwo niewiele miało wspólnego z niezależnym wymiarem sprawiedliwości. I sekretarz Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Stalinogrodzie w 1956 r. przyznał, że „aparat partyjny” ingerował w konkretnych sprawach i procesach, jak też naciskał na prokuraturę, gdy ta nie żądała odpowiednio wysokich wyroków.

Autor: Adam Dziuba, Instytut Pamięci Narodowej o. Katowice