Reforma administracyjna i podział województwa

Początek dekady lat siedemdziesiątych XX w. przyniósł falę zmian administracyjnych, których ostatecznym rezultatem było wprowadzenie w Polsce dwustopniowego podziału terytorialnego: na województwa i gminy (miejskie lub wiejskie). 

Z dniem 1 stycznia 1973 r. rozpoczął się pierwszy etap zaplanowanej na półtora roku ogólnej reorganizacji administracji. Na podstawie ustawy z dnia 29 listopada 1972 r. gromady zostały zniesione i zastąpione gminami. Jako odrębne jednostki administracyjne zlikwidowano także osiedla. W województwie katowickim utworzono wówczas 112 gmin, zaś dla 15 miast, nie będących siedzibami władz powiatowych, powołano wspólne władze miejskie i gminne. Zmiany dotyczyły nie tylko podziału terytorialnego, ale także zasad funkcjonowania lokalnej administracji. W miejsce funkcjonujących kadencyjnie prezydiów gromadzkich rad narodowych pojawili się mianowani bezterminowo naczelnicy gmin. Rady narodowe pozostawiono jako organy przedstawicielskich o fasadowym charakterze.

Pod koniec 1973 r. r. w charakterze terenowych organów administracji pojawili się naczelnicy (lub prezydenci) miast, naczelnicy wciąż jeszcze funkcjonujących powiatów i wojewodowie. To wówczas funkcję wojewody katowickiego uzyskał Jerzy Ziętek – dotąd przewodniczący Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach. Jednocześnie postępował proces scalania niektórych gmin oraz włączania mniejszych miast i gmin do dużych jednostek miejskich (sztandarowymi przykładami tej operacji były Tychy, które do momentu wprowadzenia dwustopniowego podziału administracyjnego wchłonęły w kilku etapach większość okolicznych miejscowości). Zreorganizowana administracja lokalna uczyła się kierowania swą jednostką administracyjną, bowiem gminy uzyskały wiele uprawnień mieszczących się dotąd w kompetencjach przeznaczonych do likwidacji powiatów. 

27 maja 1975 r., w przeddzień wprowadzenia w życie nowego podziału administracyjnego, w województwie katowickim zlikwidowano 22 miasta i 17 gmin. Krok ten podyktowany był zapewne obawą, czy władze wojewódzkie będą w stanie efektywnie nadzorować ponad setkę jednostek administracyjnych stopnia podstawowego. Np. do Katowic włączono wówczas miasta Murcki i Kostuchna, do Rybnika – Boguszowice i Niedobczyce, do Sosnowca – Kazimierz Górniczy, Klimontów i Zagórze, do Tych – Bieruń Stary, Imielin i Lędziny. Zniesione gminy zostały scalone z miastami lub innymi gminami. 

Zwieńczeniem kompleksu przemian była ustawa z 28 maja 1975 r. o wprowadzeniu dwustopniowego podziału administracyjnego państwa. Dzieliło się ono odtąd na 49 województw, którym bezpośrednio podlegały gminy miejskie lub wiejskie. Powiaty przestaly istnieć. 

Ustawa o dwustopniowym podziale administracyjnym weszła w życie 1 czerwca 1975 r. Województwo katowickie uzyskało wówczas nowy, uszczuplony, kształt terytorialny. Z jego północnej części utworzono województwo częstochowskie, na południu powstało województwo bielskie. Włączono za to do katowickiego teren dawnego powiatu raciborskiego z Raciborzem, były powiat miejski Jaworzno i zachodnie fragmenty powiatów województwa krakowskiego (z miastami: Chrzanów, Olkusz, Trzebinia-Siersza i Brzeszcze). W jego skład wchodziło 47 miast i 61 gmin. Rozciągało się na obszarze 6,65 tys. km² i zaliczało się pod względem wielkości do średnich województw.

Na terenie województwa katowickiego znalazły się przede wszystkim wysoko zurbanizowane tereny przemysłowe – centralna niecka przemysłowa, rozciągająca się z zachodu na wschód od Gliwic po Zawiercie i z północy na południe od Tarnowskich Gór po Tychy oraz Rybnicki Okręg Węglowy. Pod względem gęstości zaludnienia województwo katowickie wyprzedzało wszystkie województwa terytorialne (pozostawało w tyle tylko za województwami miejskimi). W 1975 r. zamieszkiwało je średnio 524,6 osób na km² przy średniej dla kraju wynoszącej 109,3 osoby/km².

Rdzeń nowo powstałego województwa częstochowskiego tworzyły ziemie województwa katowickiego sprzed reformy, czyli miasto na prawach powiatu Częstochowa (szybko powiększone o okoliczne miejscowości po uzyskaniu statusu stolicy województwa), oraz dawne powiaty: częstochowski, lubliniecki, myszkowski i kłobucki. W jego granice włączono ponadto południowe tereny województwa łódzkiego (część byłego powiatu pajęczańskiego z Pajęcznem, fragment radomszczańskiego z Radomskiem, kilka gmin dawnego powiatu wieluńskiego), północno-zachodnie ziemie województwa opolskiego (większość dawnych powiatów oleskiego i lublinieckiego, ze stolicami powiatów) oraz zachodni skrawek województwa kieleckiego (część byłego powiatu włoszczowskiego, bez samej Włoszczowy). W chwili powstania w jego skład wchodziło 17 miast i 52 gminy, zajmowało powierzchnię 6,18 tys. km².

Na województwo bielskie złożyły się południowo-wschodnie tereny województwa katowickiego sprzed reformy, czyli dawny powiat miejski Bielsko-Biała, byłe powiaty bielski i cieszyński oraz miasto na prawach powiatu Cieszyn. Uzyskało ponadto południowo-zachodnie ziemie województwa krakowskiego (większość byłego powiatu oświęcimskiego z Oświęcimiem, suskiego z Suchą Beskidzką, wadowickiego z Wadowicami, żywieckiego z Żywcem oraz niewielką część dawnego powiatu chrzanowskiego. W chwili utworzenia składało się z 18 miast i 52 gmin. Rozciągało się na terenie 3,7 tys. km² i było jednym z mniejszych województw. 

Podział administracyjny z 1975 r., z niewielkimi korektami przetrwał upadek komunizmu. Zniesiono go dopiero z dniem 1 stycznia 1999 r.

Autor: Adam Dziuba, Instytut Pamięci Narodowej o. Katowice