Strajki i porozumienia na Śląsku

Obszar wysoko uprzemysłowiony Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego miał w Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej szczególne znaczenie. Bogate w węgiel tereny były głównym źródłem utrzymania państwowej gospodarki.

W latach 60. i 70. zaplanowano szereg inwestycji w województwie katowickim. Budowano nowe przedsiębiorstwa przemysłowe i kopalnie, a w istniejących zwiększano obszary wydobycia i sięgano coraz głębiej, do nietkniętych jeszcze pokładów węgla. W 1972 roku w Dąbrowie Górniczej rozpoczęto budowę huty “Katowice” – największego i najnowocześniejszego kombinatu  metalurgicznego w Polsce. Do nowych miejsc pracy ściągały rzesze ludzi, dla których w pośpiechu budowano nowe osiedla i miasta.

Robotnicy na Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim cieszyli się szczególną przychylnością władz. Łatwiej można było otrzymać mieszkanie, a do sklepów dowożono więcej zaopatrzenia. W związku z tym mieszkańcy województwa katowickiego nie odczuwali tak boleśnie kolejnych kryzysów ekonomicznych, a opór przeciwko komunistycznym władzom był nikły.

Nie znaczy to, że województwa katowickiego nie trapiły problemy typowe dla gospodarki PRL. Pośpiech, z jakim budowano mieszkania sprawił, że ich wykończenie pozostawiało sporo do życzenia. W Jastrzębiu-Zdroju, mieście powstałym dzięki budowie nowych kopalń, które z 15 tysięcznego miasteczka, w ciągu 20 lat rozrosło się w ponad 100 tysięczne miasto, władze ociągały się z budową infrastruktury dla powstających blokowisk. I tak, z braku chodników, mieszkańcy chodzili do pracy w błocie, a punkty usługowe i edukacyjne powstawały z dużym opóźnieniem.

Bezpieczeństwo pracy także pozostawiało wiele do życzenia. Brak części zamiennych i ciągłe naciski na szybkie wykonanie planu produkcyjnego sprawiały że prace w przemyśle ciężkim i wydobywczym stawały się ryzykowne i bardzo szkodliwe dla zdrowia. Bezduszność kierownictwa najlepiej obrazuje przykład kopalń: każdego roku do zakładanych poziomów wydobycia węgla zwiększano dopuszczalne normy śmiertelnych wypadków.

Po raz kolejny w historii PRL Polacy zbuntowali się przeciw władzy komunistycznej w lecie 1980 roku. Pierwsze masowe strajki rozpoczęły się w lipcu w Lublinie. Władzy udało się opanować sytuację za pomocą obietnic o podwyżkach i poprawie warunków pracy. 14 sierpnia rozpoczęto strajk w Stoczni Gdańskiej skąd rozszerzył się on na resztę kraju. Fala strajkowa dotarła na Śląsk z pewnym opóźnieniem. Było to spowodowane stosunkowo lepszymi warunkami życia na Śląsku (o czym już wspomniano), silną inwigilacją opozycji przez Służbę Bezpieczeństwa oraz całkowitą blokadą medialną informacji docierających z Wybrzeża.

Drogą pantoflową oraz dzięki zachodnim rozgłośniom radiowym (np. Radio Wolna Europa) mieszkańcy województwa katowickiego dowiedzieli się jednak o masowych strajkach w kraju. Pierwszy na Śląsku zakład pracy – FAZOS (Fabryka Zmechanizowanych Obudów Ściennych) stanął w Tarnowskich Górach 21 sierpnia 1980 roku, jednak po kilku dniach pertraktacji z dyrekcją załoga powróciła do pracy.

Prawdziwa fala strajkowa rozpoczęła się jednak tydzień później – 28 sierpnia stanęła jastrzębska kopalnia “Manifest Lipcowy”. Dzień później zastrajkowała huta “Katowice” w Dąbrowie Górniczej. Głównym hasłem ogłoszono solidaryzowanie się ze strajkującym Wybrzeżem. Poza tym wysunięto także własne, typowe dla śląskiej specyfiki, postulaty górnicze. Wkrótce do powstałych Międzyzakładowych Komitetów Strajkowych zaczęły przyłączać się kolejne zakłady pracy.

Tymczasem w Szczecinie i Gdańsku władza podpisała ze strajkującymi tzw. porozumienia sierpniowe, co nastąpiło kolejno 30 i 31 sierpnia. Wkrótce władza PRL skierowała na Śląsk komisję rządową uprawnioną do negocjowania porozumienia z górnikami Międzyzakładowej Komisji Strajkowej w kopalni “Manifest Lipcowy” w Jastrzębiu-Zdroju. Początkowo całkowicie przy tym pominięto strajkującą hutę „Katowice”. Negocjacje w Dąbrowie Górniczej byłyby dla władzy PRL znacznie trudniejsze ze względu na przebywającego tam w charakterze doradcy Kazimierza Świtonia, założyciela pierwszych Wolnych Związków Zawodowych.

Po kilku godzinach pertraktacji 3 września 1980 roku komisja rządowa (przewodniczący Aleksander Kopeć) podpisała ze strajkującymi (przewodniczący Jarosław Sienkiewicz) tzw. porozumienie jastrzębskie, którego najważniejsze zapisy dotyczyły wolnych od pracy sobót i niedziel, obniżenia wieku emerytalnego górników, zaliczenia pylicy płuc do chorób zawodowych oraz zniesienia wyzyskującego pracowników systemu czterobrygadowego. Tym samym zakończyła się na Śląsku pierwsza fala strajkowa w lecie 1980 roku.

Druga fala strajków rozpoczęła się kilka dni później, gdy stawać zaczęły zakłady pracy, które nie zdecydowały się na strajk wcześniej. Wynikało to z powszechnej wówczas obawy, że wywalczone postulaty nie obejmą załóg zakładów, które do tej pory nie rozpoczęły strajków. Na czoło protestujących wysunęła się załoga huty „Katowice”, niezadowolona z pominięcia jej przez władze w trakcie dotychczasowych negocjacji. Przewodniczącym strajku został tam Andrzej Rozpłochowski, a głównym doradcą wspomniany już Kazimierz Świtoń.

Widmo kolejnej fali strajków skłoniło rząd do podjęcia negocjacji z radykalnym jak na ówczesne standardy kierownictwem strajku. Głównym osiągnięciem tzw. porozumienia katowickiego, podpisanego 11 września 1980 roku, stało się rozszerzenie postulatu utworzenia Wolnych Związków Zawodowych na cały kraj oraz uporządkowanie spraw organizacyjnych nowo tworzących się związków (m.in. dostęp do mediów publicznych czy przekazywanie pomieszczeń do działalności związkowej). Porozumienie zapobiegło zniweczeniu osiągnięć poszczególnych ośrodków strajkowych, władza bowiem chciała początkowo ograniczyć tworzenie nowych związków jedynie do Wybrzeża.

Porozumienia sierpniowo-wrześniowe w 1980 roku stanowiły ewenement w całym bloku wschodnim. Poza zgłoszonymi sprawami o charakterze socjalnym i ekonomicznym, najważniejszym ich osiągnięciem stało się wywalczenie postulatu politycznego – powstania Niezależnych Samorządnych Związków Zawodowych „Solidarność”.

Autor: Karol Chwastek, Śląskie Centrum Wolności i Solidarności