Polska Zjednoczona Partia Robotnicza, konsolidując i rozszerzając swą władzę, wprowadziła w Polsce szereg zmian ustrojowych. Budowała system wzorowany na funkcjonującym w Związku Sowieckim totalitarnym stalinizmie. Ustrój ten charakteryzował się politycznym monopolem partii komunistycznej, likwidacją pluralizmu ideologicznego i bezdyskusyjnym prymatem doktryny marksistowsko-leninowskiej, kontrolą kadr administracji oraz przemysłu, upaństwowieniem gospodarki i poddaniu jej rygorom planowania oraz stosowaniem masowego terroru wobec społeczeństwa. Nawet kultura została ograniczona do jedynego „słusznego”, socrealistycznego modelu. Państwem kierowała partyjno-administracyjna elita, wywodząca się przede wszystkim z szeregów przedwojennej Komunistycznej Partii Polski. Była ona w zasadzie nieusuwalna – partyjne kariery „wysuniętych robotników” i „oddanych budowie socjalizmu pracujących inteligentów”, kończyły się najwyżej na szczeblu wojewódzkim.
W 1956 r. Józef Olszewski, I sekretarz Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Katowicach/Stalinogrodzie, powiedział wprost, że partia „była nadurzędem” i rozstrzygała ogromne spektrum spraw, poczynając od nadzorowania produkcji we wszystkich zakładach przemysłowych województwa, po zwalczanie nadużyć w handlu detalicznym i obrocie mieszkaniami. Realną władzę w województwie sprawowała rzecz jasna nie cała partia, a jej organ wykonawczy, czyli egzekutywa, na czele której stał I sekretarz, koordynator działań partii na podległym mu terenie, a jednocześnie swoisty namiestnik najwyższych władz PZPR czyli Biura Politycznego i Komitetu Centralnego.
Zasada podporządkowania wszystkich dziedzin życia PZPR nie miała swego odzwierciedlenia w żadnych regulacjach prawnych, nawet w przyjętej 22 lipca 1952 r. konstytucji Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. Wywodzono ją z przesłanek ideologicznych, wedle których kierowniczą rolę w społeczeństwie odgrywała klasa robotnicza, zaś PZPR klasę tę ucieleśniała i reprezentowała.
Partia komunistyczna miała być ideologicznym monolitem. Nie tolerowano w niej nawet drobnych różnic taktycznych, stale poszukiwano przeciwników doktryny. Przyrost liczby członków PZPR był w czasach stalinizmu niewielki, głównie za sprawą nieustannych „czystek” w szeregach. Partia pozostawała jednak organizacją masową – w 1949 r. w województwie śląskim legitymację PZPR nosiło przeszło 217 tys. osób. W 1956 r. w szeregach wojewódzkiej organizacji partyjnej znajdowało się ponad 175 tys. członków i kandydatów – ich liczba była mniejsza niż kilka lat wcześniej, głównie za sprawą zmniejszenia obszaru województwa w 1950 r., ale też rok 1956 był pierwszym, w którym zanotowano kurczenie się liczebności śląsko-dąbrowskiej organizacji PZPR.
Jednym z filarów władzy partii była możliwość awansowania i degradowania osób piastujących kierownicze funkcje w administracji i gospodarcze, czyli uprawnienia nomenklaturowe. Pierwszą instrukcję, zawierającą wykaz kilkuset stanowisk, do objęcia których wymagana była zgoda centralnych instancji PZPR, Komitet Centralny partii wydał w pierwszej połowie 1949 r. W maju 1950 r. Biuro Organizacyjne KC zatwierdziło z kolei nomenklaturę wojewódzkich i powiatowych władz partyjnych, próbując w ten sposób uporządkować lokalne stosunki i zażegnać spory kompetencyjne. Z czasem swoją nomenklaturę uzyskały nawet najniższe ogniwa PZPR – podstawowe organizacje partyjne funkcjonujące w zakładach pracy.
Istotną rolę w działaniach PZPR odgrywały podporządkowane stronnictwa polityczne oraz organizacje społeczne i zawodowe. Ich zadaniem było zapewnienie masowego zaplecza akcjom i kampaniom PZPR oraz przekaz wybranych elementów ideologii komunistycznej do środowisk w których działały.
Najważniejszym „pomocnikiem” PZPR była organizacja młodzieżowa: Związek Młodzieży Polskiej. Wyznaczono jej zadania indoktrynowania młodego pokolenia, dostarczania kolejnych generacji członków partii i wykonywania trudnych zadań gospodarczych. U progu 1949 r. śląsko-dąbrowska organizacja ZMP zrzeszała ponad 93 tys. osób. Apogeum rozwoju osiągnęła jesienią 1954 r., kiedy to w województwie stalinogrodzkim (nazwa obowiązywała w latach 1953–1956, gdy Katowice stały się Stalinogrodem) należało do niej aż ćwierć miliona członków, głównie młodych robotników i uczniów z większych miast. Do końca 1955 r. szeregi stalinogrodzkiej organizacji ZMP stopniały o ok. 50 tys. osób, w następnym roku rozpad postępował, aż do samolikwidacji na początku 1957 r.
Zaangażowanie zetempowców miało dla wojewódzkiej organizacji PZPR istotny wymiar, ponieważ w miejscowych zakładach przemysłowych młodzi ludzie stanowili około 40 proc. ogółu zatrudnionych. Związek miał ich „wychowywać” i, przede wszystkim, mobilizować do bardziej wydajnej pracy. W szkołach ZMP był nie tylko instrumentem indoktrynacji, ale też narzędziem do wywierania presji na nauczycielach.
Ważnym „pasem transmisyjnym” ideologii PZPR były związki zawodowe, w pierwszych powojennych latach wykorzystane przez komunistów do delegalizacji niezależnych inicjatyw pracowniczych, a następnie do instrumentalizacji ruchu zawodowego, scentralizowanego od 1949 r. w Centralnej Radzie Związków Zawodowych. Koordynacją i nadzorem nad ruchem związkowym w województwie katowickim/stalinogrodzkim zajmowała się Okręgowa Rada Związków Zawodowych, przekształcona w 1954 r. w Wojewódzką Radę Związków Zawodowych. W 1954 r. ruch związkowy w województwie stalinogrodzkim skupiał blisko milion pracowników. Była to siła, której znaczenie trudno przecenić. To właśnie wśród górniczych związkowców pojawiły się wczesne symptomy politycznej „odwilży”. We wrześniu 1955 r., podczas IV Zjazdu Związku Zawodowego Górników (mającego swe centralne władze w Katowicach/Stalinogrodzie), pojawiły się, publicznie artykułowane, krytyczne głosy wobec działań ministerstwa górnictwa oraz dyrekcji kopalń.
Inne organizacje społeczne, m.in. Liga Kobiet, Liga Przyjaciół Żołnierza, Związek Bojowników o Wolność i Demokrację, wraz z innymi „pomocnikami” i satelitami PZPR, tworzyły fasadę życia społeczno-politycznego, które w okresie stalinizmu niemal całkowicie kontrolowała PZPR.
Poważnym wyłomem w propagowaniu ideologii partii i przeszkodą w jej totalitarnych zapędach był Kościół katolicki. Od 1948 r. religia była stopniowo eliminowana ze szkół i ograniczana do świątyń. W 1952 r. władze partyjne i administracyjne województwa poważyły się na bezprecedensowy krok: biskup Stanisław Adamski oraz biskupi pomocniczy zostali pozbawieni urzędu i usunięci z diecezji. W ich miejsce do końca 1956 r. posługę sprawowali posłuszni komunistom wikariusze diecezjalni.
Kluczowym elementem systemu stworzonego przez PZPR był terror, mający w czasach stalinizmu charakter powszechny. Zadania związane z inwigilacją i represjonowaniem obywateli wypełniała wciąż się rozbudowująca policja polityczna. Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Katowicach i jego jednostki terenowe – miejskie i powiatowe UBP, w 1948 r. dysponowały prawie 2,3 tys. etatami dla funkcjonariuszy. W 1949 r. było to już ponad 3 tys. etatów, a dwa lata później, po znacznym zmniejszeniu obszaru województwa, wciąż 3 tys. etatów. W 1954 r. do organów aparatu bezpieczeństwa w województwie stalinogrodzkim przypisanych było przeszło 3,2 tys. etatów. Funkcjonariusze działali nawet na poziomie gminy i zakładu pracy. W ważniejszych obiektach przemysłowych istniały kilkuosobowe referaty ochrony przemysłu, na terenach wiejskich rezydowali referenci terenowi (gminni). Informacji dostarczała pracownikom UB rozgałęziona sieć konfidentów. Na początku 1949 r. katowicki WUBP i jego jednostki terenowe otrzymywały donosy od niemal 2,5 tys. informatorów różnych kategorii. Rok później „sieć informacyjną” rozbudowano do niemal 4,5 tys. osób. W 1954 r. działania UB wspierało przeszło 9,5 tys. konfidentów. Liczba osób inwigilowanych w województwie katowickim pozostaje wprawdzie nieznana, ale szacuje się, że w latach stalinizmu pod nadzorem organów bezpieczeństwa znalazła się ok. 1/3 dorosłych obywateli Polski.
W roku 1954 nastąpił szczyt rozwoju UB – zaczynała się powoli polityczna „odwilż”. Więźniom zaczęto skracać wyroki i przedterminowo zwalniać. W aparacie bezpieczeństwa zaczęły się masowe zwolnienia, liczba konfidentów zmalała w 1955 r. do 8,5 tys. osób, by w 1956 skurczyć się do 3,6 tys.
W roku 1949 zakończył się trzyletni plan odbudowy Polski, stawiający przed gospodarką zadanie wyrównania, a w niektórych gałęziach przekroczenia, wskaźników gospodarczych z lat poprzedzających wybuch II wojny światowej. Od 1950 r. Polska wkraczała w nowy etap – planu sześcioletniego – zakładającego forsowną rozbudowę przemysłu ciężkiego. Wprawdzie największe inwestycje powstawały wówczas na obszarach dotąd słabiej zindustrializowanych, ale wykonanie zaplanowanych zamierzeń w ogromnym stopniu uzależnione było od wyników osiąganych przez kopalnie i huty zlokalizowane głównie na terenie województwa śląskiego/katowickiego. Wprawdzie udział górnośląskich i zagłębiowskich (od 1951 r. także częstochowskich) zakładów w globalnej produkcji przemysłowej kraju zmalał z 41,7 proc. w 1949 r. do 29,5 proc. w 1955 r., a do 26 proc. zmniejszył udział regionu w ogólnokrajowym zatrudnieniu w przemyśle, ale województwo katowickie/stalinogrodzkie i tak pozostało największym w Polsce ośrodkiem przemysłowym. W 1955 r. w regionie znajdowało zatrudnienie ponad 43 proc. wszystkich pracowników przemysłu ciężkiego. W 1956 r. na województwo katowickie nadal przypadało prawie 90 proc. krajowego wydobycia węgla kamiennego oraz blisko 79 proc. rud cynkowo-ołowiowych, produkcja prawie 76 proc. stali, ponad 68 proc. surówki i powyżej 41 proc. energii elektrycznej. Spośród czynnych zawodowo mieszkańców regionu w 1955 r. blisko 74 proc. związanych było z przemysłem ciężkim, co niemal trzykrotnie przewyższało średnią krajową i świadczyło o daleko posuniętej i świadomie utrzymywanej przez władze monokulturze gospodarczej regionu.
Śląsk i Zagłębie Dąbrowskie dostarczały stal, energię elektryczną, maszyny i urządzenia, ale najważniejszy był węgiel. Założenia planu sześcioletniego wymagały, by wydobycie tego surowca wzrosło w Polsce do 100 mln. ton. Z dużym trudem i nakładem ogromnych środków w okresie planu sześcioletniego oddano do eksploatacji pięć nowych kopalń, z czego cztery znajdowały się w województwie katowickim/stalinogrodzkim. Wprawdzie w 1955 r. wydobycie osiągnęło niespotykany dotąd poziom ok. 94,4 mln ton (85 mln ton dostarczyły górnośląskie i zagłębiowskie kopalnie), ale było to i tak o 5,5 mln ton mniej niż zakładano. Nie pomogło przedłużenie czasu pracy w górnictwie, „planowe” niedziele i eksploatacja węgla z filarów ochronnych (fragmentów pokładu, które znajdowały się m.in. pod obiektami na powierzchni, np. na terenie Bytomia).
Nie powiódł się też ogólnopaństwowy program „kolektywizacji wsi”, czyli likwidacji gospodarstw chłopskich i zastąpienia ich spółdzielniami produkcyjnymi, realizującymi narzucone przez władze plany produkcyjne i wykonującymi zadania polityczne. Zainicjowane w 1948 r. tworzenie rolniczych kolektywów objęło przede wszystkim opolską część województwa. Pod koniec pierwszego półrocza 1950 r., czyli tuż przed podziałem województwa śląskiego na opolskie i katowickie, powstało 91 spółdzielni produkcyjnych. Po odłączeniu Śląska Opolskiego w województwie katowickim pozostało zaledwie pięć kolektywów. Jednak presja aparatu państwowego i oferowane rolnikom korzyści gospodarcze, takie jak wymiana gruntów w ramach komasacji, przydział dodatkowej ziemi, obniżenie opodatkowania i korzystne kredyty, spowodowały szybki przyrost liczby spółdzielni produkcyjnych. Na początku 1953 r. było ich już 60, pod koniec tego roku – 129, w 1954 r. – 144 (w tym kilkanaście niezarejestrowanych). Liczby wydają się duże, ale kolektywy gospodarowały na znikomym odsetku gruntów – w 1956 r. obejmowały zaledwie 2–2,6 proc. wszystkich gospodarstw rolnych w województwie stalinogrodzkim. Niebawem nastąpiło całkowite załamanie programu kolektywizacji.
Wprowadzone przez komunistów zmiany społeczno-polityczne, takie jak np. urbanizacja, industrializacja, kolektywizacja, walka z religią, prowadziły do destrukcji struktur społecznych. Ułatwiało to sprawowanie kontroli nad mieszkańcami Polski, ale nie zapobiegało rosnącemu niezadowoleniu, będącego efektem pogarszania się warunków życia codziennego. Na robotników negatywnie wpływał stały wzrost norm produkcyjnych, wieś wrzała z powodu kolektywizacji i konieczności oddawania części ziemiopłodów państwu, niemal wszystkich dotknęła „reforma” walutowa z 1950 r. i narastające niedobory na sklepowych półkach. Cierpliwość Polaków zaczęła się wyczerpywać. Szykowało się gwałtowne przesilenie, którego symptomy były już dostrzegalne u progu 1956 r.
styczeń – na zjeździe literatów socrealizm uczyniono oficjalnie obowiązującym kierunkiem w twórczości.
1 sierpnia – rozporządzenie ministra skarbu o obowiązku prowadzenia ksiąg podatkowych przez duchownych.
21 września – przejęcie szpitali kościelnych i zakonnych przez państwo.
7 marca – w życie weszła ustawa o przymusie pracy dla każdego obywatela Polski.
9 kwietnia – powstała Filharmonia Górnicza w Zabrzu.
28 czerwca – uchwalono ustawę, na mocy której województwo śląsko-dąbrowskie zostało podzielone na województwo katowickie i województwo opolskie.
6 lipca – powiat częstochowski, w tym powiat miejski Częstochowa, przeniesiono do województwa katowickiego (wcześniej województwo kieleckie).
4 grudnia – oddano do użytku Pałac Młodzieży w Katowicach.
3 maja – polska rozgłośnia radia Wolna Europa pod kierownictwem Jana Nowaka-Jeziorańskiego rozpoczęła nadawanie.
22 lipca – uchwalono nową konstytucję, na mocy której zaczęła obowiązywać nowa nazwa państwa (Polska Rzeczpospolita Ludowa) i zniesiony został urząd prezydenta.
21 listopada – Bolesław Bierut, były prezydent, został premierem.
5 marca – zmarł Józef Stalin.
7 marca – zmieniono nazwę Katowice na Stalinogród. Województwo katowickie nosiło odtąd nazwę województwo stalinogrodzkie.
25 września – aresztowanie Stefana Wyszyńskiego.
10-17 marca – podczas zjazdu PZPR Bolesław Bierut rezygnuje z urzędu premiera. Premierem ponownie zostaje Józef Cyrankiewicz.
21 marca – w kopalni „Barbara-Chorzów” nastąpiła największa katastrofa górnicza w dziejach polskiego górnictwa po II wojnie światowej. Oficjalnie zginęło 80 osób, nieoficjalne źródła podają nawet 120.
14 maja – w Warszawie przedstawiciele ZSRR i państw satelickich powołują do życia wspólny sojusz wojskowy (tzw. Układ Warszawski).
19 czerwca – odsłonięcie Pomnika Czynu Powstańczego na Górze św. Anny.
12 marca – w Moskwie umiera Bolesław Bierut.
Autor wprowadzenia: Adam Dziuba, Instytut Pamięci Narodowej o. Katowice
Autor kalendarium: Julia Rott-Urbańska, Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej w Katowicach
Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Bez utworów zależnych 3.0 Polska (CC BY-NC-ND 3.0 PL)
Więcej informacji tutaj.
Śląska Teka Edukacyjna traktowana jest jako kompletny zbiór, przedziały czasowe (1939-1945; 1946-1969; 1970-1990) są zamkniętymi utworami i każde dodatkowe użycie poszczególnych elementów strony (np. zdjęć) wymaga odrębnej pisemnej zgody.
