Katowice są stolicą Województwa Śląskiego i zarazem głównym ośrodkiem Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. Pod względem administracyjnym podzielone są na 22 dzielnice, które niegdyś stanowiły samodzielne osady, o zróżnicowanej genezie i funkcji. Na terenie Katowic skupiają się największe punkty komunikacyjne Górnego Śląska o zasięgu międzynarodowym, takie jak Dworzec Główny PKP czy port lotniczy Katowice-Pyrzowice. Ponadto, stanowią one bazę wielu znanych w całej Polsce ośrodków kulturalnych i edukacyjnych. Spodek, Teatr Śląski, Muzeum Śląskie, Kinoteatr Rialto, Uniwersytet Śląski, to tylko niektóre z perełek, jakimi możemy się pochwalić. Katowice przez cały XX wiek pełniły funkcję stolicy administracyjnej, zaczynając od Prowincji Górnośląskiej, poprzez Województwo Śląskie, Województwo Katowickie na współczesnym Województwie Śląskiem kończąc.

Wieża spadochronowa

Wieża spadochronowa znajduje się w Parku im. Tadeusza Kościuszki. Jak sama nazwa wskazuje, wieża była wykorzystywana do szkolenia początkujących skoczków spadochronowych. Pierwotnie wieża mierzyła 50 metrów wysokości. Została wybudowana w 1937 roku i była wówczas największą konstrukcją tego typu w Polsce. Z wieżą związana jest opowieść o heroicznej walce harcerzy polskich, którzy stawili czoło oddziałom Wehrmachtu, w nierównej walce. 3 września 1939 roku miała ona stać się kluczowym punktem obrony Katowic i symbolem niezwykłej odwagi młodych Polaków, opisanej w powieści Kazimierza Gołby. Najnowsze badania nie potwierdzają jednak wersji wydarzeń opisanych w książce. Zniszczona przez Niemców podczas II Wojny Światowej, została odbudowana dopiero w latach pięćdziesiątych. Dziś mierzy 35 metrów wysokości i jest to jedyna zachowana wieża spadochronowa w Polsce. Wieża i obelisk, wzniesiony u jej stóp, są hołdem oddanym bohaterom walczącym w obronie Katowic.  

Wielka Synagoga w Katowicach

Budowa Wielkiej Synagogi rozpoczęła się 1896 roku. Pomysłodawcami i zarazem twórcami jej projektu byli Hugo i Max Grunfeld.  Budynek łączył w sobie style neogotyku, neorenesansu   i stylu mauretańskiego. Wysokość Synagogi sięgała 80 metrów i mogła pomieścić ponad 1000 osób. Wielka Synagoga znajdowała się w centrum miasta, obecnie przy ul. Mickiewicza. W 1901 roku odbył się w niej Światowy Kongres Syjonistyczny. 4 września 1939 roku świątynia została podpalona przez hitlerowców, a w rezultacie doszczętnie zniszczona. Dziś to miejsce stanowi własność prywatną, na której znajduje się mały targ. Pomimo, że Wielka Synagoga istniała bardzo krótko, była jedną z najbardziej okazałych budowli w Katowicach w tamtym okresie. Po zakończeniu wojny nie zrealizowano planów jej odbudowy. Dziś w tym miejscu znajduje się jedynie skromna tablica pamiątkowa.

Dom Powstańca Śląskiego

Budynek projektu architekta Zbigniewa Rzepeckiego powstał w okresie międzywojennym, w latach 1936−1937 i znajduje się obecnie przy ul. Jana Matejki 3. Gmach o siedmiu kondygnacjach był miejscem, gdzie znajdowały się m.in. sklepy, sale konferencyjne, Kino Zorza, a także Restauracja Śląska. 4 września 1939 roku Dom Powstańca stał się punktem zbrojnego oporu. Na jego czele stanął powstaniec Stanisław Karkoszka. Powstańców aresztowano, a następnie rozstrzelano na podwórzu kamienicy przy ulicy Zamkowej w Katowicach (upamiętnia to Pomnik Harcerzy Września w Katowicach znajdujący się na Placu Obrońców Katowic) Do 1945 roku znajdowała się tu siedziba kierownictwa powiatowego NSDAP w Katowicach. Po wojnie mieściła się w nim siedziba ZBoWiD i kino. Dziś w budynku znajduje się Klub Muzyczny Wyższy Wymiar, a o tragedii jaka rozegrała się tu przed laty informuje już tylko tablica pamiątkowa dedykowana obrońcom Katowic: powstańcom śląskim i harcerzom. Niestety budynek obecnie niszczeje i wymaga remontu.

Budynek Sejmu Śląskiego i Urzędu Wojewódzkiego przy ul. Jagiellońskiej

Uroczyste otwarcie gmachu miało miejsce 5 maja 1929 roku. Uczestniczyli w niej m.in. Ignacy Mościcki, prezydent RP, wojewoda śląski Michał Grażyński oraz biskup śląski Arkadiusz Lisiecki. W 1941 został siedzibą Nadprezydium Prowincji Górnośląskiej i kierownictwa okręgowego NSDAP. Na jej czele stanął Fritz Bracht. Oprócz tego, w budynku mieściły się również inne instytucje, jak np. Urząd do spraw Planowania Przestrzenno-Budowlanego. Po wojnie mieściła się w nim siedziba Urzędu Wojewódzkiego. Obecnie mieści się w nim Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego i Śląski Urząd Wojewódzki

Budynek dawnej Biblioteki Śląskiej

Idąc w kierunku ulicy Francuskiej, można dojść do budynku, w którym do 1939 roku mieściła się Biblioteka Śląska. Kiedy budynek biblioteki wraz z jej zasobami dostał się w ręce III Rzeszy, cześć księgozbioru została zniszczona, a to co pozostało, zamknięto w magazynach. Następnie budynek stał się siedzibą władz  niemieckiej administracji, w której urzędował między innymi Georg Kate pełniący funkcję górnośląskiego starosty powiatowego. Po wojnie bibliotekę ponownie otwarto. W 1998 roku przeniesiono Bibliotekę Śląską do nowego budynku a na miejscu pozostały tylko dwa działy biblioteki. 

Zespół Wojewódzkich Przychodni Specjalistycznych

przy ul. Powstańców 31, był dawną siedzibą gestapo. To właśnie tam niezwykle prężnie działał policyjny sąd doraźny. Jego ofiarami padło co najmniej 2 tysiące osób w latach 1942-1945, a ok. 12 tysięcy aresztowanych było poddawanych nieludzkim torturom. W latach 1945-1954 mieściła się tutaj siedziba Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Katowicach, obecnie budynek jest zajmowany przez Zespół Wojewódzkich Przychodni Specjalistycznych.

Areszt Śledczy przy ul. Mikołowskiej

Po utworzeniu Sądu Grodzkiego w Katowicach w 1878 roku, powstała w tym miejscu koza miejska. Pod koniec XIX wieku wybudowano kompleks budynków który służył  jako siedziba Pruskiego Królewskiego Więzienia. Po 1922 roku mieścił się tu zakład karny. Po 1939 roku mieścił się tutaj areszt tymczasowy w którym jednak odbywały się egzekucje osób skazanych przez policyjny sąd doraźny. Początkowo więźniów rozstrzeliwano, w późniejszych latach wprowadzono gilotynę, za którą odpowiedzialny był August Kӧster.  W więzieniu przy ulicy Mikołowskiej stracono przez zgilotynowanie 552 osoby. Pod koniec II wojny światowej, jeszcze przed wkroczeniem do Polski wojsk radzieckich, gilotynę zdemontowano i ukryto na cmentarzu w Bogucicach. Kiedy została odnaleziona, przeniesiono ją do Muzeum Auschwitz-Birkenau. Po wojnie mieścił się w nim areszt śledczy służby bezpieczeństwa oraz Wojskowy Sąd Rejonowy zarządzający wyroki śmierci na wrogach systemu. Obecnie znajduje się tam Areszt Śledczy w Katowicach.

Budynek starego dworca

Budynek starego dworca powstał w połowie XIX wieku, w latach 1939-1945 był bardzo ważnym przystankiem na linii Berlin-Kraków. Po wojnie stwierdzono, że budynek jest za mały dla rozwijających się Katowic. Swoje funkcję pełnił do 1972 roku, kiedy to otwarto nowy dworzec. Obecnie budynek starego dworca jest remontowany. 

Cmentarz żydowski w Katowicach

Początki powstania żydowskiego cmentarza sięgają 1868 roku. Gmina wyznaniowa kupiła wtedy cześć pola w celu założenia własnego miejsca pochówku. 9 września 1868 roku, po ukończeniu budowy domu przedpogrzebowego, cmentarz został przekazany do użytku. Gruntowna przebudowa i rozbudowa domu przedpogrzebowego miała miejsce w 1870 roku. Ponadto teren cmentarza był kilkakrotnie powiększany. Pierwszy raz miało to miejsce w 1927 roku. W czasie II wojny światowej cmentarz został zniszczony przez nazistów. Pochowani na nim też zwłoki obrońców Katowic z września 1939 roku. Kolejna przebudowa i rozbudowa cmentarza miała miejsce już po zakończeniu wojny, w 1945 roku. Do dziś zachowało się około 1.400 nagrobków. Spoczywają tutaj m.in. żydowskie rodziny zasłużone w historii Katowic. Ponadto, na szczególną uwagę zasługuje wyjątkowe zdobnictwo i kunszt wykonania nagrobków. W centralnym punkcie XX wiecznej części cmentarza znajduje się pomnik poświęcony ofiarom Holokaustu, po wojnie rodziny ofiar umieściły na nim płyty z nazwiskami pomordowanych. Cmentarz położony jest przy ulicy Kozielskiej 16, a teren cmentarza jest otoczony kamiennym murem i jest on dostępny tylko w wybranych porach dnia.

Cmentarz Żołnierzy Armii Czerwonej

W południowej, skrajnej części parku im. Tadeusza Kościuszki, znajduje się obecnie cmentarz. Jest to miejsce pochówku Żołnierzy Armii Czerwonej, którzy polegli w walce o Katowice w 1945 roku. Ich prochy zostały tu przeniesione w 1967 roku, kiedy to na dawnym miejscu ich pochówku zdecydowano się na budowę Pomnika Powstańców Śląskich. Ponadto, 14 maja 2014 roku, po wcześniejszej renowacji, również pomnik żołnierzy radzieckich przeniesiono z placu Wolności na cmentarz w parku im. T. Kościuszki. W 80 indywidualnych i trzech zbiorowych grobach spoczywają prochy 300 żołnierzy z 59 armii i 4 Samodzielnego Korpusu Pancernego Gwardii z I Frontu Ukraińskiego, którzy zginęli w styczniu 1945 roku podczas walk o Katowice oraz sąsiednie miasta górnośląskie. Pośród mogił wzniesiono także obelisk dla uczczenia poległych.

Willa Brachta

Willa w stylu barokowym, powstała w 1910 roku i była własnością koncernu „Giesche”. Miał w niej zamieszkać dyrektor kopalni Carl Besser. Nadzór nad budową willi sprawował sam dyrektor koncernu Anton Uthemann. W 1941 roku zamieszkał w niej Fritz Bracht, gauleiter i nadprezydent prowincji Górny Śląsk. Tym samym stała się ona drugim obok Gauhausu (oficjalnej siedziby Gaulaitera) miejscem spotkań hitlerowskich dygnitarzy, gdzie podejmowano najważniejsze decyzje, dotyczące prowincji Górny Śląsk. Mówiono, że willa połączona jest z lotniskiem na Muchowcu, systemem podziemnych tuneli, co miało stanowić pewnego rodzaju system bezpieczeństwa. Willa znajduje się obecnie w dzielnicy Katowic – Giszowcu. Budynek jest położony przy drodze do Murcek, na skraju lasu. Po zakończeniu II wojny światowej willa została przekształcona w przedszkole, a następnie po otwarciu kopalni „Staszic”, utworzono tam Klub Górniczy. W latach 90. willa weszła w posiadanie Spółki „Węglokoks”, która chciała utworzyć w tym miejscu luksusowy hotel. Do roku 2014 mieścił się tutaj oddział banku.

Huta Baildon

Huta Baildon, huta żelaza, mieszcząca się w katowickich dzielnicach Dąb i Załęże, powstała w 1823 roku. Jej założycielem był inżynier szkockiego pochodzenia John Baildon. W czasie II wojny światowej produkcja huty była ukierunkowana głównie na przemysł zbrojeniowy. Po zakończeniu II wojny światowej ulegała stopniowej modernizacji i rozbudowie oraz dalszemu rozwojowi. Od 2001 roku Huta jest w stanie upadłości i likwidacji. Jednakże ze względu na jej ogromne znaczenie dla rozwoju przemysłu górnośląskiego w dwudziestoleciu międzywojennym oraz po 1945 roku, kompleks został objęty ochroną konserwatorską, w szczególności obiekty i maszyny związane z tradycją i historią przemysłu hutniczego, jak np. budynek dyrekcji, zabytkowa hala dawnej obróbki ciężkiej, zespół walcowniczy IV , walcownia bruzdowa, w której zamontowano unikatową maszynę parową z 1905, budynek kuźni i młotowni, zespół walcowniczy II, laboratorium. W czasach PRL, Huta Baildon wydawała własne czasopismo, a także posiadała własne radio zakładowe. Ponadto własnością Huty były: przedszkole, żłobek, dom kultury, biblioteki, przychodnia lekarska, hotele robotnicze, osiedla mieszkaniowe, ogródki działkowe, ośrodki wczasowe. Zarząd i władze Huty umożliwiały swoim pracownikom dostęp do niezwykle rozbudowanego zaplecza kulturowego, socjalnego, edukacyjnego i rekreacyjnego. W czasie stanu wojennego, 14 grudnia, odziały ZOMO rozbiły strajk załogi.

Autor: Michał Garbacz, Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej w Katowicach