Nocą 12 grudnia 1981 roku w całym kraju rozpoczęto starannie przygotowaną akcję wprowadzania stanu wojennego. Zaangażowano do niej 70 tysięcy uzbrojonych żołnierzy Sił Zbrojnych Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, 30 tysięcy milicjantów, kilkanaście tysięcy funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa. Na ulice wyprowadzono ciężki sprzęt bojowy: 1,4 tysiąca czołgów a także 2 tysiące transporterów opancerzonych oraz bojowych wozów piechoty. Zamknięto granice państwa, wojsko obsadziło lotniska i porty, wyłączono telefony, uniemożliwiając kontakt zarówno wewnątrz kraju, jak i za granicą.
Pomimo trwającej sesji Sejmu PRL, w środku nocy ściągnięto do Belwederu przedstawicieli Rady Państwa, by przyjęli przygotowany wcześniej dekret o stanie wojennym. Nowe przepisy wprowadzały godzinę milicyjną, militaryzację części państwowych zakładów, takich jak radio, telewizja, poczta, kolej, porty, huty i kopalnie, zakaz wszelkich manifestacji, zgromadzeń, a także wyjazdów bez przepustki poza miejsce zamieszkania. Od tej pory o losach państwa decydować miała Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego. Na jej czele stanął gen. Wojciech Jaruzelski.
Przetasowania nastąpiły we władzach partyjnych województwa katowickiego. W styczniu 1982 r. odwołano Andrzeja Żabińskiego, pierwszego sekretarza KC PZPR w Katowicach. Politykę przejęli wojskowi. Wojewodą katowickim został gen. Roman Paszkowski. Naczelną władzą w województwie stał się Wojewódzki Komitet Obrony.
Jednocześnie rozpoczęto akcję internowań najważniejszych działaczy opozycji i „Solidarności”. W ten sposób związek w ciągu kilku godzin stał się bezbronny. Pomimo zastraszenia i utraty dotychczasowych liderów, opór wobec stanu wojennego wybuchł spontanicznie w całym kraju. Na Śląsku zastrajkowało lub podjęło próbę strajku ponad 50 zakładów pracy.
Władza za wszelką cenę dążyła do zakończenia protestów społeczeństwa. W tym celu siły milicyjno-wojskowe dokonywały pacyfikacji strajków. Najbrutalniej potraktowano górników z kopalni „Wujek”. 16 grudnia 1981 roku, po nieudanej próbie przełamania oporu protestujących, pluton specjalny ZOMO otworzył ogień w kierunku strajkujących. W wyniku ostrzału na miejscu życie straciło sześciu górników, a trzech kolejnych zmarło w szpitalu. Po pacyfikacji „Wujka” większość strajków upadło.
Wobec przywódców strajków władze stosowały masowe zatrzymania i procesy sądowe. W myśl nowych przepisów wszelkie akcje strajkowe w zmilitaryzowanych zakładach pracy podlegały pod sądownictwo wojskowe. Działaczy, czasem bitych w aresztach, umieszczano w więzieniach razem z pospolitymi kryminalistami. Już w pierwszych miesiącach 1982 roku sądy wojskowe skazały przywódców strajkowych na kilkuletnie kary więzienia.
Według statystyk sporządzonych przez władze komunistyczne w marcu 1982 roku, w województwie katowickim internowano do tego czasu 2021 osób. Ogółem w całym kraju w obozach odosobnienia zamknięto blisko 10 tysięcy osób.
W odpowiedzi na stan wojenny w całym kraju lawinowo zaczęły powstawać podziemne struktury oporu społecznego. W pierwszych miesiącach stanu wojennego tworzyły się małe i często odseparowane od siebie grupy opozycjonistów, które później rozwijały się i łączyły w większe struktury. Województwo katowickie nie było pod tym względem wyjątkiem.
Ludzie, którym odebrano prawo do własnego związku zawodowego tworzyli podziemne organizacje przede wszystkim na bazie dawnych komisji zakładowych. Już w styczniu 1982 roku powstała także starająca się zintegrować całą akcję oporu społecznego Międzyzakładowa Komisja Koordynacyjna NSZZ „Solidarność” Region Śląsko-Dąbrowski, kierowana przez Danutę Skorenko.
Działalność nielegalnej opozycji była widoczna przede wszystkim w próbach złamania informacyjnego monopolu władzy komunistycznej. Organizowano materiały niezbędne do tworzenia podziemnych drukarni. W ten sposób wydawano i kolportowano odezwy, ulotki oraz gazety, powszechnie nazywane „bibułą”. Na Śląsku wśród najpoczytniejsze były: “Głos Śląsko-Dąbrowski” oraz “RIS Regionalny Informator Solidarności”. Ze względów technicznych skala druku podlegała jednak sporym ograniczeniom, chociaż pojedyncze egzemplarze przekazywane z „rąk do rąk” miały zazwyczaj wielu odbiorców. Głównym celem podziemnej prasy było pobudzenie i podtrzymanie oporu społeczeństwa przeciwko systemowi komunistycznemu. Na Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim wychodziło w 1982 roku ponad 500 pism podziemnych.
W województwie katowickim pierwsza masowa manifestacja przeciwko stanowi wojennemu odbyła się w 1982 roku w Gliwicach i zbiegła się razem z nieobchodzoną przez władze komunistyczne rocznicą uchwalenia Konstytucji 3 maja.
W czasie kolejnych miesięcznic i rocznic grudniowej tragedii organizowano także marsze i demonstracje pod kopalnią „Wujek”. Apogeum manifestacji w województwie katowickim, a także w całym kraju, przypadło na sierpień 1982 roku. Zostały one zorganizowane przez podziemną „Solidarność” w odezwie na oświadczenie ogólnopolskiej Tymczasowej Komisji Koordynacyjnej, w którym komisja wzywała do powszechnych pokojowych manifestacji w drugą rocznicę podpisania porozumienia gdańskiego – 31 sierpnia (największe demonstracje odbyły się w Warszawie, Krakowie, Gdańsku. Najtragiczniejszy finał miała manifestacja w Lubinie, gdzie od milicyjnych kul zginęły 3 osoby, a kilkadziesiąt zostało rannych). W Katowicach początek manifestacji miał miejsce na rynku o godzinie 17. Kilkutysięczny tłum maszerował ulicą Warszawską w kierunku kościoła Mariackiego. Mniej liczne demonstracje zorganizowano także w innych miastach województwa śląskiego: Jastrzębiu-Zdroju, Rybniku, Siemianowicach Śląskich, Tarnowskich Górach i Tychach – wszystkie zostały rozbite przez MO i ZOMO.
W niektórych miejscowościach protesty przybierały bardziej drastyczne formy. Na przykład w Wodzisławiu Śląskim w nocy z 29 na 30 kwietnia 1982 roku górnicy tworzący grupę konspiracyjną o nazwie „Legion Polski”, wysadzili w powietrze pomnik z wizerunkiem godła Związku Sowieckiego.
Kiedy w sierpniu 1982 roku milicja użyła siły wobec uczestników manifestacji, opór społeczny zaczął słabnąć. Tymczasowa Komisja Koordynacyjna NSZZ „Solidarność” próbowała jeszcze raz, w rocznicę odzyskania przez Polskę Niepodległości, zmobilizować ludzi do protestów, jednak odzew okazał się znikomy.
Kiedy papież Jan Paweł II odwiedził Katowice w trakcie drugiej pielgrzymki do kraju, bp. H. Bednorz zaproponował, by dzień ten uczynić wolnym od pracy, przy czym dzień ten miał zostać odpracowany w sobotę przed wizytą Ojca Świętego. Wizyta papieża w Katowicach miała miejsce 20 czerwca 1983 roku. na lotnisku Muchowiec i zgromadziła ponad milion osób.
Pod koniec 1982 roku gen. W. Jaruzelski zdecydował się na zniesienie najbardziej uciążliwych zapisów dekretu o stanie wojennym. Stopniowo likwidowano kolejne ośrodki internowania. Ostatnie z nich zamknięto w grudniu 1982 roku. Niektórzy działacze związkowi zamiast wyjść na wolność, byli od razu aresztowani i przewożeni bezpośrednio do więzień, z których wyszli dopiero po amnestii w 1984 roku. 31 grudnia 1982 roku generał Wojciech Jaruzelski zdecydował o zawieszeniu stanu wojennego, a kilka miesięcy później, 22 lipca 1983, oficjalnie zniesiono stan wojenny.
Tymczasem działacze ze Śląska zaczęli się organizować w struktury regionalne. W maju 1982 roku powstała Regionalna Komisja Konsultacyjna, która z początkiem 1983 roku przekształciła się w Regionalną Komisję Wykonawczą NSZZ „Solidarność” Regionu Śląsko-Dąbrowskiego. Jej przewodniczącym został Jerzy Buzek. Na poziomie ogólnopolskim utworzono Tymczasową Komisję Koordynacyjną, w skład której wszedł też działacz ze Śląska – Tadeusz Jedynak.
Mimo to działalność opozycyjna zamierała. Brutalne obchodzenie się z opozycją wprowadziło w społeczeństwie apatię. Część złamanych działaczy „Solidarności” została zmuszona do wyjazdu z kraju.
Wielką rolę w podtrzymaniu ducha walki i oporu odegrał kościół Katolicki. W czerwcu 1983 i 1987 roku po kraju pielgrzymował Jan Paweł II. Na spotkania z papieżem przychodziły miliony ludzi. Ważną role odegrali także niektórzy kapłani, wokół których gromadzili się opozycjoniści z całego kraju. Największym autorytetem cieszył się ks. Jerzy Popiełuszko z warszawskiej parafii pw. Św. Stanisława Kostki. Na organizowanych co miesiąc mszach za ojczyznę gromadziły się tysiące opozycjonistów. Kapłan, śledzony i represjonowany przez tajne służby zginął porwany 19 października 1984 roku, bestialsko zamordowany przez funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa. Dla społeczeństwa morderstwo było szokiem. Na pogrzeb księdza Jerzego przybyło kilkaset tysięcy ludzi. Trumnę zamordowanego księdza nieśli m.in. górnicy w czarnych, galowych mundurach.
Sytuacja zaczęła się powoli zmieniać się wraz z dojściem w 1985 roku do władzy w Związku Sowieckim Michaiła Gorbaczowa i rozpoczęcia polityki odprężenia tzw. Pierestrojki. Niedługo później także w Polsce opozycja zaczęła odczuwać politykę odwilży.
Działacze podziemnej „Solidarności” ze Śląska w lutym 1988 roku spotkali się na tajnym zjeździe w Łączy pod Gliwicami. Było to jedyne tego typu spotkanie konspiracyjnych działaczy regionalnych w Polsce.
Zapaść gospodarcza, niskie zarobki i problemy z zaopatrzeniem sklepów stały się zarzewiem nowego społecznego buntu. W całym kraju wiosną 1988 roku wybuchały masowe strajki. Nieskoordynowane ze sobą protesty łatwo zostały rozbite przez władze. 5 maja nastąpiła brutalna pacyfikacja krakowskiej huty im. Lenina. Kilka dni później strajk przerwali robotnicy Stoczni Gdańskiej.
Wbrew obietnicom poprawy warunków pracy i płac, sytuacja nie uległa zmianie. W sierpniu 1988 roku doszło do kolejnych masowych strajków. Tym razem sygnał do rozpoczęcia protestów dał Śląsk. 15 sierpnia zastrajkowała kopalnia „Manifest Lipcowy”. Kilka dni później dołączyły do niej inne śląskie kopalnie. Strajki rozprzestrzeniły się na całą Polskę. Wobec działań Służby Bezpieczeństwa oraz władz, a także ze względu na pojednawcze stanowisko przywódców „Solidarności”, strajki te zakończyły się niepowodzeniem. Najdłuższy opór, aż do 3 września, stawiali górnicy „Manifestu Lipcowego”.
W wyniku strajków sierpniowych doszło do pertraktacji władzy z umiarkowaną opozycją. Porozumienie postanowiono wynegocjować przy Okrągłym Stole. Obrady trwały od 6 lutego do 5 kwietnia 1989 roku. W wyniku zawartych tam umów, w czerwcu 1989 roku doszło w Polsce do pierwszych, częściowo wolnych wyborów. Opozycja demokratyczna mogła wystawiać swoich kandydatów na tzw. listach bezpartyjnych. Na czas wyborów „Solidarność” powołała Komitety Obywatelskie, które miały wspierać kandydatów opozycyjnych. W myśl porozumień władza miała w Sejmie zapewnione 65%. Walka toczyła się więc wokół pozostałych 35% oraz wszystkich miejsc w Senacie.
Wyniki okazały się olbrzymim sukcesem „Solidarności”. Kandydaci wystawieni przez Komitety Obywatelskie uzyskali wszystkie miejsca, o które rywalizowano w Sejmie oraz 99 ze 100 mandatów w Senacie. Z województwa katowickiego do sejmu i senatu z list Komitetu Obywatelskiego dostali się: Walerian Pańko, Jerzy Gil, Czesław Robakowski, Zenon Pigoń, Piotr Polmański, Adam Michnik, Elżbieta Seferowicz, Janusz Steinhoff, Anna Knysok, Jan Rzymełka, Stefan Sobieszczański, Bolesław Twaróg, Czesław Sobierajski, Jerzy Wuttke, Stanisława Krauz i Henryk Sienkiewicz.
Ostatnim akordem przemian okazały się wybory samorządowe, które odbyły się 27 maja 1990 roku. Strona solidarnościowa, wspierana przez Komitety Obywatelskie potwierdziła olbrzymie zaufanie społeczne, uzyskując ponad 50% głosów.
20 stycznia – prokuratura Garnizonowa w Gliwicach umorzyła śledztwo w sprawie śmierci górników w kopalni „Wujek”.
9 lutego – sąd Śląskiego Okręgu Wojskowego skazał przywódców strajku KWK „Wujek”. Stanisława Płatka na 4 lata, Jerzego Wartaka na 3,5 roku, Adama Skwira i Mariana Głucha na 3 lata.
31 grudnia – zawieszenie stanu wojennego.
5 grudnia – Lechowi Wałęsie przyznano pokojową Nagrodę Nobla.
16-23 czerwca – druga pielgrzymka Jana Pawła II do Polski.
28 grudnia – zmarł profesor Kazimierz Popiołek, pierwszy rektor Uniwersytetu Śląskiego, wybitny badacz dziejów starożytnych i najnowszych Śląska.
8-14 czerwca – trzecia pielgrzymka Jana Pawła II do Polski.
1 stycznia – zaprzestano zagłuszania audycji radia Wolna Europa.
1 maja – pokojowe demonstracje w Dąbrowie Górniczej i Bielsku-Białej.
2 maja – rozpoczął się strajk w Stoczni Gdańskiej, podczas którego żądano przywrócenia NSZZ „Solidarność”. Strajk trwał do 10 maja.
15 sierpnia – 14 kopalń na Górnym Śląsku rozpoczęło manifestacje, w tym kopalnia „Manifest Lipcowy” w Jastrzębiu-Zdroju, gdzie powstał Międzyzakładowy Komitet Strajkowy.
22-26 sierpnia – oddziały ZOMO wkroczyły do kilku kopalń na Górnym Śląsku.
3 września – zakończono strajk w kopalni „Manifest Lipcowy”.
6 lutego – początek rozmów Okrągłego Stołu w Warszawie.
5 kwietnia – zakończono rozmowy Okrągłego Stołu i podpisanie porozumień o przyspieszonych wyborach parlamentarnych, zmianie konstytucji i ordynacji wyborczej.
4 czerwca – pierwsza tura wyborów do Sejmu i Senatu, w której kandydaci „Solidarności” zdobyli 160 na 161 miejsc poddanym wolnym wyborom w Sejmie i 92 na 100 miejsc w Senacie.
29 grudnia – uchwalenie zmian w konstytucji, które formalnie zakończyły erę PRL.
12 kwietnia – oficjalne zawieszenie cenzury.
25 listopada – pierwsza tura wyborów prezydenckich, w której Lech Wałęsa zdobył 40 % głosów.
9 grudnia – druga tura wyborów prezydenckich, w której Lech Wałęsa zdobył 74% głosów.
Autor wprowadzenia: Karol Chwastek, Śląskie Centrum Wolności i Solidarności
Autor kalendarium: Julia Rott-Urbańska, Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej w Katowicach
Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Bez utworów zależnych 3.0 Polska (CC BY-NC-ND 3.0 PL)
Więcej informacji tutaj.
Śląska Teka Edukacyjna traktowana jest jako kompletny zbiór, przedziały czasowe (1939-1945; 1946-1969; 1970-1990) są zamkniętymi utworami i każde dodatkowe użycie poszczególnych elementów strony (np. zdjęć) wymaga odrębnej pisemnej zgody.
