WPROWADZENIE HISTORYCZNE

KALENDARIUM

Wprowadzenie historyczne

W powojennych latach w Polsce nastąpiły fundamentalne zmiany ustrojowe, polityczne, gospodarcze i społeczne, a w wypadku Górnego Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego, także administracyjne i etniczne. Na terytorium powojennego województwa śląskiego złożyły się tereny Górnego Śląska – zarówno należące przed wojną do Polski, jak i do Niemiec (była rejencja opolska) oraz Zagłębie Dąbrowskie, wysoko uprzemysłowiony region, stanowiący przed 1 września 1939 r. zachodnią część województwa kieleckiego.

Ludność ukształtowanego po wojnie województwa miała różne doświadczenia historyczne i odmienne tradycje związków z państwem polskim. Zagłębie Dąbrowskie charakteryzowało się jednolitym, polskim obliczem narodowościowym i tysiącletnimi związkami z Polską. Zachodnią część województwa stanowił Śląsk Opolski, zamieszkały przez Górnoślązaków posiadających w 1945 r. status obywateli niemieckich. Powojenne wysiedlenia osób uznanych za Niemców i napływ ludzi z odebranych Polsce Kresów Wschodnich II Rzeczpospolitej oraz osadników z Centralnej Polski zmieniły zasadniczo charakter etniczny tego regionu. W centralnej części województwa mieszkali także Górnoślązacy, przedwojenni obywatele Polski. W czasie II wojny światowej większość z nich, ok. 90 proc., została wpisana na Niemiecką Listę Narodowościową, choć odsetek rdzennych Niemców był wśród nich niewysoki. Istotną rolę odgrywały jednak w wypadku tej części Górnego Śląska wielowiekowe związki z kulturą czeską i niemiecką. Kwestie narodowościowe wywarły w pierwszych latach po wojnie duży wpływ na wszystkie sfery życia społecznego, politycznego i gospodarczego regionu. Weryfikacja narodowościowa lub rehabilitacja osób wpisanych na folkslistę, objęły większość mieszkańców województwa i należały do najtrudniejszych, najbardziej drażliwych zagadnień polityki narodowościowej w całym kraju.

Na początku 1946 r. województwo zamieszkiwało 2813 tys. osób. Pomimo wysiedlenia osób uznanych za Niemców, za sprawą migracji oraz przyrostu naturalnego, liczba mieszkańców stale wzrastała, osiągając w 1949 r. 3211 tys. osób. 

Dla powojennych władz Polski województwo śląskie było regionem o szczególnym znaczeniu. Posiadało największy w kraju potencjał przemysłowy i to mimo bezprzykładnej skali wywózek maszyn i instalacji przemysłowych przez Sowietów w 1945 r. Węgiel, stal i energia elektryczna stały się kołem zamachowym, dzięki któremu można było uruchomić po wojnie gospodarkę całego kraju. W 1945 r. w górnośląskich i zagłębiowskich kopalniach, hutach, elektrowniach i innych zakładach pracowało 42,2 proc. ogółu zatrudnionych w krajowym przemyśle.

Od lata 1944 r. obszarem Polski miedzy Bugiem a Wisłą administrował Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (przekształcony z początkiem stycznia 1945 r. w Rząd Tymczasowy). Ten twór, powstały z woli i nadania Związku Sowieckiego i funkcjonujący faktycznie pod jego okupacją, realizował dyspozycje płynące z Moskwy. Zarówno w PKWN, jak i w Rządzie Tymczasowym, decydującą rolę odgrywali działacze Polskiej Partii Robotniczej. Liderzy tej partii wywodzili z przedwojennego ruchu komunistycznego, ale aż do 1947 r. nie mówili głośno o swym zawiązku z doktryną Lenina i Stalina, choć docelowo zmierzali do wprowadzenia w Polsce totalitarnego modelu państwa i jego ideologii. 

Rozpoczęta 12 stycznia 1945 r. ofensywa wojsk sowieckich umożliwiła polskim komunistom rozciągniecie swej władzy na terenach położonych na zachód od Wisły. 28 stycznia do Katowic dotarła grupa operacyjna „Śląsk”, kierowana przez gen. Aleksandra Zawadzkiego, zagłębiowskiego komunistę, członka centralnych władz PPR. Jej zadaniem było utworzenie administracji na obszarze województwa śląskiego.

Podstawą nowych rządów nie mogła na razie być PPR, bo partia ta praktycznie Górnym Śląsku nie istniała, zaś w Zagłębiu Dąbrowskim, choć relatywnie silniejsza, także była słaba. W tej sytuacji Zawadzki musiał wezwać do współpracy przedwojennych urzędników i reprezentantów niekomunistycznych opcji politycznych. Poparcie społeczne dla tworzonej na Górnym Śląsku administracji uzyskał mianując na stanowiska starostów i prezydentów miast byłych powstańców śląskich i ludzi związanych z przedwojennymi elitami politycznymi. Z kolei w pierwszej fali urzędników skierowanych przez wojewodę na Śląsk Opolski znaleźli się politycy związani przedwojenną mniejszością polską w Niemczech – bynajmniej nie komuniści. Tylko w Zagłębiu Dąbrowskim miejscowych pepeerowców wystarczyło do obsadzenia najważniejszych urzędów. Jednak już w maju 1945 r. Komitet Wojewódzki PPR w Katowicach zażądał wymiany niektórych urzędników, bowiem kontrolowanie wyższych stanowisk administracyjnych istotnie pomagało pepeerowcom w sprawowaniu władzy w terenie. Od tej pory PPR systematycznie zwiększała swój stan posiadania w lokalnej administracji państwowej i w radach narodowych (organach przedstawicielskich). Nie przeszkodziły temu braki kadrowe, niedostatek kompetencji i skrajna prywata wykazywane przez niektórych mianowanych starostami czy burmistrzami pepeerowców. 

W drugiej połowie 1945 r. swoje aspiracje do wyższych stanowisk w administracji terenowej zgłosiły też inne ugrupowania polityczne wspierające PPR. Będący już wówczas wojewodą śląskim Zawadzki powierzył ich kandydatom część stanowisk sprawowanych do tej pory przez bezpartyjnych, pozostając wybitnie stronniczym „arbitrem” w międzypartyjnych targach. Wykonujący realną pracę personel urzędniczy średniego i niższego szczebla pozostawiono na kilka lat w spokoju. Wymieniono go w większości w 1948 r., gdy komuniści wykształcili już własne kadry.

Wraz z grupą operacyjną Zawadzkiego w styczniu 1945 r. przybyli do Katowic emisariusze Komitetu Centralnego PPR, by zająć się tworzeniem na obszarach województwa struktur partii. Grupą pepeerowców kierowała początkowo Maria Kamińska, w lutym 1945 r. zastąpił ją Marian Baryła, wyznaczony I sekretarzem KW PPR w Katowicach. Okazał się on dobrym organizatorem – pod koniec marca 1945 r. komórki śląsko-dąbrowskiej PPR istniały we wszystkich powiatach i większości miast województwa, zrzeszały już 25 tys. członków. Ponieważ ludzi przyjmowano do PPR bez szczegółowej weryfikacji, znaleźli się wśród nich nie tylko komuniści i inni lewicowcy, ale też oportuniści, karierowicze oraz osoby, które miały do ukrycia niechlubną okupacyjną przeszłość.

W połowie 1945 r. wojewódzkie kierownictwo PPR uznało, że zakończył się okres „żywiołowej” budowy partii. Zaraz potem w partyjnych szeregach rozpoczęła się „czystka”, przynosząc ich poważną redukcję. Mimo tego pod koniec roku PPR liczyła ponad 35 tys. członków. W listopadzie 1948 r., tuż przekształceniem się w Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą, PPR była bezapelacyjnie najsilniejszą partią w województwie – zrzeszała ponad 160 tys. osób, a jej struktury były obecne we wszystkich miastach i gminach województwa oraz w każdym praktycznie zakładzie przemysłowym. Komitet Wojewódzki PPR w Katowicach w pełni kontrolował życie polityczne i ekonomiczne.

Działania PPR wspierały partie formalnie z nią sprzymierzone, a faktycznie podporządkowane: Polska Partia Socjalistyczna, Stronnictwo Ludowe i Stronnictwo Demokratyczne. Jedynie socjaliści podejmowali próby wyemancypowania się spod wpływu pepeerowców. Ich kilkuletnia walka o prawo do zachowania tożsamości ideowej i organizacyjnej zakończyła się wchłonięciem przez PPR w grudniu 1948 r. 

Latem 1945 r. podjęło działalność Polskie Stronnictwo Ludowe, które szybko stało się powszechną i masową organizacją skupiającą przeciwników nowej władzy. PPR natychmiast dostrzegła w PSL politycznego przeciwnika i wszczęła z nim bezkompromisową walkę, separując od sprawowania władzy w terenie i represjonując działaczy. Na przełomie 1946/1947 r. PSL zostało poważnie osłabione, a następnie podporządkowane rządzącym.

Późną jesienią 1945 r. wyszło z konspiracji Stronnictwo Pracy, cieszące się przed wojną szczególnie mocną pozycją w województwie śląskim. Początkowo odniosło spore sukcesy organizacyjne, lecz jego działalność już wiosną 1946 r. sparaliżowały operacje aparatu bezpieczeństwa, które uniemożliwiły partii odegranie znaczącej roli na scenie politycznej województwa śląskiego. SP zostało zdominowane przez PPR jeszcze w 1946 r.

Niektórzy radykalni przeciwnicy komunistycznych rządów zdecydowali się na konspiracyjną walkę z PPR i jej sowieckimi mocodawcami. Prowadzono ją metodami politycznymi i zbrojnymi. W województwie śląskim operowały formacje związane z podziemie poakowskim i narodowym. W centralnej części okręgu przemysłowego konspiratorzy odwoływali się głownie do antykomunistycznej propagandy. Tylko na północnych i południowych krańcach województwa możliwe było prowadzenie działań partyzanckich w oparciu o masywy leśne i kompleksy górskie. Skala konspiracyjnego zaangażowania nie była jednak w województwie śląskim wysoka i zapewne nie przekraczała 10 tys. ludzi. Podziemie zostało poważnie osłabione aresztowaniami aparatu bezpieczeństwa na przestrzeni 1946 r., zaś jego działalność na terenach województwa śląskiego zakończyła w praktyce amnestia ogłoszona 22 lutego 1947 r.

Pierwszym poważnym politycznym starciem pomiędzy PPR i jej satelitami a opozycją stało się referendum dotyczące zmian ustrojowych (reformy rolnej, nacjonalizacji dużych zakładów przemysłowych) i przebiegu powojennej granicy zachodniej Polski. Wyznaczono je na 30 czerwca 1946 r. Kampania poprzedzająca referendum odbywała się w warunkach bezprzykładnego terroru wymierzonego w przeciwników PPR. Wynik głosowania sfałszowano, by wskazywał na sukces zwolenników nowej władzy. W województwie śląskim ogłoszono, że poparcie dla PPR i jej „sojuszników” oficjalnie przekraczało 85 proc. oddanych głosów, podczas gdy faktycznie wynosiło ono od 25 do 30 proc. 

Pół roku po referendum odbyły się długo odkładane wybory do Sejmu Ustawodawczego. PPR zdominowała komisje wyborcze, zaś aparat bezpieczeństwa, wsparty przez wojsko i bojówki pepeerowskie ponownie sięgnął po terror wobec opozycji i jej zwolenników. Rządzący, łamiąc zasadę tajności głosowania, wezwali obywateli do jawnego, grupowego głosowania na swoje listy wyborcze. W ten sposób 19 stycznia 1947 r. doszło do kolejnego „cudu nad urną”. Zgodnie z oficjalnie opublikowanym komunikatem PPR i jej satelici odnieśli w całym kraju zdecydowane zwycięstwo. W województwie śląskim na listy obozu władzy miało paść aż 95 proc. głosów. Rzeczywistych rezultatów wyborów nie można obecnie ustalić. Pewne jest jedynie, że oficjalne wyniki nie odzwierciedlały politycznych preferencji obywateli.

Tym niemniej polityczna dominacja PPR została utrwalona. Nadszedł czas na przejęcie przez partię sfery ekonomicznej i podporządkowanie społeczeństwa. W czerwcu 1947 r. władze rozpoczęły „bitwę o handel”, zmierzając do zepchnięcia prywatnych kupców na margines życia gospodarczego. Począwszy od lipca 1947 r. w sklepach pojawili się urzędnicy skarbowi i społeczni kontrolerzy komisji cenowych. Tylko do października komisje cenowe działające w województwie śląskim przeprowadziły ponad 10 tys. kontroli w sklepach prywatnych i spółdzielczych, sporządzając ponad 2 tys. protokołów karnych. Kupcy masowo rezygnowali z prowadzenia działalności gospodarczej.

W przedsiębiorstwach przemysłowych ustanowiona została kontrola polityczna sprawowana przez zakładowe komórki PPR przy pomocy działaczy związków zawodowych i funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa. Latem 1948 r. zaczęły się „czystki”, podczas których z kierownictwa kopalń i hut usunięto znaczną część specjalistów mogących się poszczycić przedwojennym wykształceniem. Miejsce profesjonalistów zajmowali przodownicy pracy oraz działacze partyjni dysponujący pobieżną jedynie wiedzą fachową. 

Na przestrzeni lat 1947–1948 komuniści całkowicie podporządkowali sobie, a następnie zawłaszczyli, pozostające dotąd poza obszarem pełnej kontroli organizacje społeczne. Ograniczyli przy tym ich rolę do transmisji ideologii komunistycznej i okazjonalnych wystąpień w ramach fasadowego życia politycznego. Organizacje te poddane zostały procesom konsolidacyjnym i zobowiązane do propagowania elementów ideologii marksistowskiej. W warunkach nowej, odcinającej się od „nacjonalizmu” ideologii, część z nich była zwyczajnie zbędna, jak np. silne i wpływowe na Górnym Śląsku: Związek Weteranów Powstań Śląskich, Liga Morska i Polski Związek Zachodni. 

Ideologizacja przestrzeni publicznej musiała doprowadzić do konfliktu między Kościołem a PPR. Kościół zaczął być definiowany jako instytucja wroga państwu. Widoczne poprzednio wśród działaczy śląsko-dąbrowskiej organizacji PPR postawy kompromisowe, musiały ustąpić dogmatycznemu stanowisku, zgodnie z którym niezbędna była przyśpieszona laicyzacja społeczeństwa, szczególnie zaś młodzieży. Jednak 1948 r. konflikt z Kościołem nie miał jeszcze totalnego charakteru. Na razie dyskredytowano księży współdziałających z opozycją oraz duchownych pracujących z młodzieżą – katechetów i animatorów działalności młodzieżowych grup katolickich. Ogół wiernych do czasu pozostawiono.

Komuniści zdobyli pełnię władzy. Należy jednak uwzględnić, że ich sukcesy były możliwe dzięki instytucjonalnej przemocy stosowanej przez aparat bezpieczeństwa, zawłaszczeniu lokalnej administracji i wsparciu centralnego kierownictwa PPR. Nie bez znaczenia było też wykształcenie nowej elity politycznej i gospodarczej, przez zapewnienie części robotników szybkiej ścieżki kariery zawodowej i politycznej. 

KALENDARIUM 

1945

9 maja – koniec działań wojennych w Europie, w Katowicach zorganizowano manifestację zwycięstwa nad faszyzmem.

24 maja – powstała Politechnika Śląska w Katowicach.

14 czerwca – w Teatrze Śląskim w Katowicach miała miejsce premiera „Halki” Stanisława Moniuszki, która zainaugurowała działalność bytomskiej Opery Śląskiej pod kierownictwem Adama Didura, światowej sławy artysty.

26 czerwca – po wojennej przerwie wznowiła działalność katowicka Filharmonia Śląska.

28 czerwca – w Warszawie powołano Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej, instytucję powstało na skutek porozumienia wspieranych przez Józefa Stalina polskich komunistów z częścią polityków polskiej emigracji ze Stanisławem Mikołajczykiem na czele. Premierem rządu został Edward Osóbka-Morawski, a rząd szybko został zaakceptowany przez ZSRR, USA, Wielką Brytanię, Francję i inne państwa koalicji antyhitlerowskiej. Jego uznania odmówiły polskie władze emigracyjne w Londynie.

29 czerwca – ludność Wójtowej Wsi (pod Opolem) podczas wielkiej, przesadnej uroczystości otrzymała pierwsze zaświadczenia przynależności do narodu polskiego.

2 lipca – Aleksander Zawadzki wydał zarządzenie, które zabraniało osobom pochodzenia niemieckiego przebywania na terenie województwa.

28-29 września – reaktywowano Instytut Śląski w Katowicach.

24 października – Polska zostaje członkiem ONZ.

15 listopada – otwarto polską Bibliotekę Miejską w Zabrzu.

1946

17 marca – Wielka Orkiestra Symfoniczna Polskiego Radia w Katowicach, przez Naczelną Dyrekcję Polskiego Radia uznana za jedyną reprezentacyjną orkiestrę radiową w kraju, z okazji otwarcia radiowęzła w Gliwicach dała pierwszy uroczysty koncert.

3 maja – w czasie świątecznych uroczystości Polskie Stronnictwo Ludowe zorganizowało na Górnym Śląsku (przede wszystkim w Bytomiu, Gliwicach i Rybniku) antyrządowe demonstracje uliczne, których uczestnicy okazywali wrogi stosunek do partii i władzy ludowej.

18 lipca – w województwie śląsko-dąbrowskim utworzono Wojewódzką Radę Kultury.

26 września – rząd w Warszawie pozbawił polskiego obywatelstwa generała Władysława Andersa i ponad 70 innych polskich polityków i wojskowych związanych z rezydującym od 1939 roku na obczyźnie rządem emigracyjnym.

1947

5 lutego – Sejm Ustawodawczy wybrał Bolesława Bieruta na prezydenta Polski. Premierem rządu został Józef Cyrankiewicz.

10 marca – podpisany został układ o przyjaźni i współpracy z CSRS, w którym nie poczyniono żadnych ustaleń o granicach.

1948

28 października – prymasem Polski został Stefan Wyszyński.

Autor wprowadzenia: Adam Dziuba, Instytut Pamięci Narodowej o. Katowice

Autor kalendarium: Julia Rott-Urbańska, Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej w Katowicach