WPROWADZENIE HISTORYCZNE

KALENDARIUM

 

WPROWADZENIE HISTORYCZNE 

Po Październiku 1956 r. powszechnie liczono na głęboką reformę państwa i jego ideologii. Stalinogród na powrót stał się Katowicami. Społeczeństwo zdawało się odzyskiwać podmiotowość. W Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej trwał ferment: żądano rozliczenia działaczy szczególnie zaangażowanych w budowę stalinizmu i opuszczenia stanowisk przez osoby skompromitowane. 

Kryzys w PZPR udało się częściowo opanować dopiero pod koniec roku – na kilka tygodni przed wyznaczonymi na 20 stycznia 1957 r. wyborami. Wybory te odbyły się na podstawie nowej ordynacji. Kandydaci startowali z jednej listy, firmowanej przez Front Jedności Narodu, ale istniała ograniczona możliwość wyboru, bo liczba osób wpisanych na listy przekraczała o połowę ilość miejsc w sejmie. I sekretarz Komitetu Centralnego PZPR Tym razem nie zastraszano wyborców i nie grożono im represjami za absencję czy skreślenia. Cieszący się jeszcze ogromnym poparciem Władysław Gomułka wezwał do nieskreślania nikogo i głównie dzięki temu lista FJN zdobyła ponad 98 proc. głosów. Był to wielki polityczny sukces PZPR i jej I sekretarza.

W Katowicach dopiero po wytłumieniu tarć w szeregach partii pomyślano o zmianie jej wojewódzkiego kierownictwa. W dniach 6–8 marca 1957 r., podczas VI Wojewódzkiej Konferencji PZPR. Józefa Olszewskiego zastąpił na stanowisku I sekretarza Komitetu Wojewódzkiego PZPR Edward Gierek, działacz szczebla centralnego, łączony z partyjnymi reformatorami. Ten były górnik rodem z Zagłębia Dąbrowskiego był dobrze odbierany w województwie katowickim. Miał też znakomite relacje z sowieckimi oficjelami partyjnymi.

Jesienią 1957 r. centralne władze PZPR zadekretowały wewnątrzpartyjną kampanię przeciwko „odchyleniom” od aktualnej doktryny. Podobnie jak w całym kraju władze KW PZPR w Katowicach wszczęły kampanię przeciwko działaczom domagającym się pogłębienia reform w państwie – „rewizjonistom” oraz twardogłowym stalinistom – „dogmatykom”. Ukarani mieli ponadto zostać członkowie PZPR, którzy dopuścili się korupcji i innych działań o charakterze przestępczym. Generalna czystka w partii trwała w województwie katowickim trwała do maja 1958 r. – najdłużej w kraju. W jej trakcie szeregi PZPR z poziomu wyjściowego, wynoszącego prawie 160 tys. członków, zmniejszyły się o ponad 30 tys. osób, czyli prawie 20 proc. Jedynie niewielki odsetek pozbawionych legitymacji stanowili „rewizjoniści” i „dogmatycy”, niemal połowę skreślonych stanowiły osoby usunięte z PZPR za bierność lub opuszczające ją z własnej woli. Zresztą redaktor naczelny „Trybuny Robotniczej” Włodzimierz Janiurek uważał, na najniższym szczeblu organizacyjnym nie rozumiano czym jest „dogmatyzm” i „rewizjonizm”, przez co wszelkie dyskusje prowadzone na ten temat w zakładowych organizacjach partyjnych miały akademicki charakter. 

Wiosną 1958 r. szeregi pezetpeerowców skonsolidowały się wokół nowego kierownictwa i mogły skutecznie przystąpić do odzyskiwania pozycji, które PZPR oddała w 1956 r. Choć nie powrócono już do stalinowskiego modelu ustrojowego, to komuniści w relatywnie krótkim okresie odtworzyli w wielu dziedzinach dotychczasowy zakres swej władzy. Spacyfikowano próby emancypacji „sprzymierzonych” stronnictw i niektórych organizacji społecznych, wpasowany w ramy systemu powstające w latach 1956–1957 rady robotnicze i kółka rolnicze, kontrolowano zmiany zachodzące w lokalnej administracji. Tym niemniej popaździernikowe kierownictwo PZPR zyskało autentyczne poparcie społeczne dzięki zwiększeniu konsumpcji, poluzowaniu rygorów płacowych, wycofaniu się z kolektywizacji rolnictwa, programowi budownictwa mieszkaniowego i szkolnego, umożliwieniu rozwoju prywatnego handlu i rzemiosła oraz poszerzeniu przestrzeni wolności w sferze kultury.

Ustał powszechny terror aparatu bezpieczeństwa. Dokonana w latach 1954–1956 reorganizacja tajnej policji oznaczała redukcję jej personelu i ograniczenie zadań. Nowo powstała Służba Bezpieczeństwa została poddana ściślejszemu nadzorowi ze strony partii, i skoncentrowała się na kilku podstawowych kierunkach działalności. W województwie katowickim były to: ochrona kontrwywiadowcza przed penetracją wywiadowczą państwa zachodnich, przeciwdziałanie zagrożeniom politycznym ze strony osób kontestujących system polityczny, przede wszystkim z pozycji „rewizjonizmu zachodnioniemieckiego” oraz zapobieganie protestom i zakłóceniom produkcji w zakładach przemysłowych. Zresztą po wyjeździe z Polski osób deklarujących niemiecką narodowość (w latach 1955–1959 województwo katowickie opuściło ok. 63 tys. mieszkańców, ale nie można ich wszystkich utożsamiać z Niemcami) oraz po rozładowaniu groźby masowych strajków, okazało się, że SB miała niewiele do zrobienia. Mimo odejścia od powszechnego terroru zmalał znacząco poziom oporu wobec komunistycznej władzy. Oczywiście dochodziło do jednostkowych aktów antysocjalistycznych (np. w województwie katowickim dwukrotnie doszło do prób zamachów na partyjnych przywódców, co jakiś pojawiały się antypaństwowe ulotki, a do zaangażowanych działaczy niekiedy trafiały anonimowe pogróżki) bądź manifestacji antypolskiego nastawienia, ale sama SB przyznawała, że nie dostrzegała poważnego zagrożenia dla bezpieczeństwa socjalistycznego państwa.

W tej sytuacji PZPR mogła się skoncentrować na próbie przywrócenia nadwątlonego w 1956 r. prymatu ideologii marksistowskiej i podjąć kolejną próbę wyeliminowania wiary z przestrzeni publicznej. Skala bezpośredniej ingerencji w życie Kościoła była jednak już nieporównywalnie mniejsza niż przed 1956 rokiem – areszty i represje zastąpiły stałe nękanie oraz grzywny, ale w większości przypadków duchowni nie musieli się realnie obawiać długotrwałej utraty wolności czy zamachów na życie i zdrowie. Tym niemniej konfrontacja z Kościołem stanowiła istotny segment polityki wewnętrznej państwa w epoce rządów Gomułki. Symbolicznym wydarzeniem inicjującym starcie stała się rewizja w Instytucie Prymasowskim Ślubów Narodu na Jasnej Górze przeprowadzona 21 lipca 1958 r. W latach 1960–1961 ponownie zlikwidowano naukę religii w szkołach (3 września 1961 r. księża diecezji katowickiej skrytykowali ten nowy przejaw antykościelnej ofensywy władz i wezwali rodziców, by dzieci uczęszczały na naukę religii do salek parafialnych).

Kulminacja antykościelnej kampanii nastąpiła w latach 1965–1967, kiedy to katolicka społeczność świętowała 1000-lecie chrztu Polski. Wędrująca po Polsce od 1957 roku kopia obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej została w 1966 roku „zaaresztowana” przez SB i umieszczona w sanktuarium na Jasnej Górze. Wówczas w diecezji katowickiej zaczęła się peregrynacja pustych ram obrazu. 27 maja 1967 r. bojówkarze z PZPR, wraz z funkcjonariuszami SB, podjęli próbę zakłócenia obchodów milenijnych w kościele Wniebowzięcia NMP w Sosnowcu (z udziałem kardynała Stefana Wyszyńskiego i abp. Karola Wojtyły). Zamknęli łańcuchem bramę, wszczynali tumulty podczas uroczystości, ale nie zdołali odciągnąć od nich wiernych. Konflikt, z mniejszym już natężeniem, trwał w także następnych latach.

Nie uległa zmianie rola województwa katowickiego jako wiodącego ośrodka przemysłu wydobywczego, hutniczego i energetycznego. Do końca dekady lat sześćdziesiątych w województwie katowickim powstało osiem nowych kopalń, w większości na południu regionu, w intensywnie rozbudowywanym Rybnickim Okręgu Węglowym. Zmodernizowano i rozbudowano, bądź zbudowano, nowe zakłady elektromaszynowe i hutnicze (np. hutę cynku w Miasteczku Śl.). 

Istotnym zadaniem ekipy zarządzającej województwem katowickim stało się skuteczne rozwiązanie problemu braku rąk do pracy w rozwijającym się intensywnie przemyśle. Gremia kierownicze partii i administracji liczyły, że uda się ściągnąć do Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego i Rybnickiego Okręgu Węglowego mieszkańców ościennych województw, oferując im wysokie płace i lepsze warunki życia w miastach. Wiosną 1959 r. Gierek, w wystąpieniu przed najwyższymi rangą działaczami partyjnymi województwa, twierdził m.in., że region będzie nie tylko więcej produkować, ale też pięknieć, zaś życie jego mieszkańców „stanie się lepsze”. Plan ten był realizowany na miarę posiadanych środków. 

Od końca dekady lat pięćdziesiątych w 13 miastach województwa zaczęły powstawać nowe osiedla. W latach 1961–1971 przybyło w województwie 276 tys. mieszkań. Rozbudowano infrastrukturę komunalną: na początku dekady lat siedemdziesiątych XX w. prawie wszystkie ówczesne miasta województwa dysponowały wodociągami, kanalizacją i siecią ciepłowniczą. Katowice nabrały wielkomiejskiego charakteru – przy rynku powstały reprezentacyjne budowle, takie jak dom handlowy „Zenit”, Dom Prasy, budynki: „Separator”, Biuro Wystaw Artystycznych, czy tzw. Ślizgowiec. Zwieńczeniem była budowa w latach 1964–1971 Wojewódzkiej Hali Widowiskowo-Sportowej (czyli „Spodka”) i nowego dworca kolejowego, ukończonego ostatecznie w 1972 r. 

W 1958 r., w ramach ogólnopolskiej akcji „Tysiąc Szkół na Tysiąclecie”, zaplanowano w województwie katowickim wzniesienie do 1965 r. 450 szkół. W 1959 r. zaczęto budowę 120 budynków szkolnych. Pierwszy ukończono w 1959 r. w Czeladzi. W 1968 r., województwo katowickie zyskało własną placówkę naukową o randze uniwersyteckiej – Uniwersytet Śląski w Katowicach.

W zmodernizowanych miastach i zbudowanych osiedlach niedostateczna była wprawdzie ilość punktów handlowych i usługowych, za mało też było miejsc w szkołach i przedszkolach, ale sytuacja i tak była lepsza niż w „starych” centrach miejskich w ościennych województwach. Niestety, mieszkań także stale brakowało i trzeba było na nie czekać latami, choć i tak krócej niż poza województwem katowickim.

Mimo spadku represyjności systemu i zabiegów władz wojewódzkich o polepszenie jakości życia, okresowo dochodziło do niepokojów, czy to w związku z sytuacją międzynarodową, czy wewnętrzną. W sierpniu 1961 r., w związku z kryzysem wokół otaczanego właśnie murem Berlina Zachodniego i wzrostu napięcia w relacjach miedzy ZSRS a USA spodziewano się najgorszego – wojny z użyciem broni jądrowej. W województwie katowickim ludzie masowo wykupywali żywność. Wzrosły proniemieckie sympatie, na murach miast licznie pojawiły się swastyki, co wywołało wzmożoną kontrakcję SB. Ponad rok później, w październiku 1962 r., całą Polskę ogarnął z kolei lęk przed konfliktem atomowym związanym z zaognieniem sytuacji wokół Kuby. W województwie katowickim znów szerzyła się panika, przejawiająca się masowym wykupem towarów i fantastycznymi plotkami o możliwościach ówczesnej broni masowej zagłady. 

W późniejszych latach mieszkańcy Polski obserwowali nasilającą się walkę frakcyjną w PZPR. W natarciu znajdowali się „partyzanci” skupieni wokół gen. Mieczysława Moczara, wiceministra, a od 1964 r. ministra spraw wewnętrznych. Moczar i jego klika szykowali się do zastąpienia „przemęczonego” Gomułki i dokonania zmian w jego otoczeniu. Przy liderze katowickiej organizacji PZPR Edwardzie Gierku uformowała się konkurencyjna ekipa, z pewna przesadą określana mianem „technokratów”. W partyjnych kręgach wiele mówiono o inicjatywach modernizacyjnych i innowacjach wprowadzanych w województwie katowickim, toteż działacze opowiadający się Gierkiem liczyli, że gdy to zostanie następcą Gomułki, nowoczesne trendy rozprzestrzenią się na cały kraj. 

W marcu 1968 roku w Polsce doszło do masowych protestów studenckich. Detonatorem wybuchu stało się zdjęcie z afisza spektaklu „Dziady” w reżyserii Kazimierza Dejmka. 30 stycznia w Warszawie młodzi ludzie zaprotestowali, żądając cofnięcia tej decyzji i likwidacji cenzury. W napiętej atmosferze politycznej 8 marca odbył się wiec studencki na Uniwersytecie Warszawskim. Przerodził się on następnie w falę demonstracji i starć ulicznych młodzieży z funkcjonariuszami organów porządkowych. Władze, potępiając intelektualistów i studenckich liderów, po części żydowskiego pochodzenia, odwołały się do antysemityzmu i zainicjowały organizowanie wielkich robotniczych masówek, na których krytykowano demonstrantów i ich rzekomych inspiratorów. Protesty jednak przeniosły się też do innych ośrodków akademickich, także w województwie katowickim. 12 marca funkcjonariusze Zmotoryzowanych Odwodów Milicji Obywatelskiej (ZOMO) i Ochotniczej Rezerwy Milicji Obywatelskiej (ORMO) z użyciem pałek i tresowanych psów rozbili młodzieżową manifestację w Gliwicach. Dwa dni później siłą rozpędzono demonstrację studencką w Katowicach. W tym czasie w stolicy województwa odbywał się wiec poparcia dla Gomułki, na którym Gierek groził protestującym studentom połamaniem kości przez „śląską wodę”.

W warunkach pogarszającej się stopy życiowej i braku perspektyw na polepszenie sytuacji bytowej, w grudniu 1970 roku doszło na Wybrzeżu do robotniczych protestów. Władze poniekąd sprowokowały wybuch, podnosząc przed świętami ceny żywności. Bunt, kosztem licznych ofiar śmiertelnych, został spacyfikowany przez siły porządkowe i wojsko. Na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim do zaburzeń nie doszło (jedynie w Chorzowie miała miejsce niewielka młodzieżowa manifestacja, rozbita przez siły porządkowe). Jednak wybuch na Wybrzeżu doprowadził do przesilenia w elitach partyjno-państwowych. Gomułka odchodził w niesławie po 14 latach rządów. Na stanowisku I sekretarza KC PZPR zastąpił go Gierek, co spotkało się w województwie katowickim z niekłamanym entuzjazmem. Powszechnie liczono, że nowe rządy przyniosą rozwój gospodarczy i polepszenie sytuacji ekonomicznej mieszkańców Polski. 

KALENDARIUM

1956

22 lipca – w Chorzowie przy granicy z Katowicami otwarto Stadion Śląski.

14 października – ukazał się pierwszy numer tygodnika „Przemiany” pod redakcją Wilhelma Szewczyka (pismo przestało się ukazywać już w 1957 roku).

21 października – Miejska Rada Narodowa w Stalinogrodzie złożyła do Rady Ministrów wniosek z prośbą o przywrócenie miastu poprzedniej nazwy. Nieoficjalnie znów zaczęto używać nazwy Katowice.

28 października – Stefan Wyszyński został zwolniony z internowania.

4 grudnia – reaktywacja Związku Harcerstwa Polskiego.

10 grudnia – dekretem Rady Państwa przywrócono pierwotną, historyczną nazwę miasta Katowice. Województwo stalinogrodzkie ponownie stało się województwem katowickim.

1957

22 marca – Sejm zatwierdził dekret z 10 grudnia 1956 o przywróceniu nazwy miasta Katowice.

1960

Sierpień – lekcje religii zostały wycofane ze szkół.

1961

18 maja – powołano kolejny rząd PRL, premierem po raz kolejny został Józef Cyrankiewicz.

4 czerwca – z okazji obchodów 40 rocznicy III powstania śląskiego na Górze św. Anny zorganizowano wielką manifestację, w której udział wzięło ok. 150 tys. osób.

1962

12 października – do użytku oddano elektrownię węglową „Halemba” w Rudzie Śląskiej.

1965

8 kwietnia – ZSRR i PRL podpisali układ o „przyjaźni, współpracy i wzajemnej pomocy”.

30 maja – odbyły się wybory do Sejmu i Rad Narodowych, po których premierem znów został Józef Cyrankiewicz.

1966

1 września – wprowadzono reformę szkolnej, na mocy której zaczęła obowiązywać ośmioklasowa szkoła podstawowa.

1967

1967 – powstaje huta cynku w Miasteczku Śląskim.

25 listopada – w Teatrze Narodowym w Warszawie miała miejsce premiera „Dziadów” w reżyserii Kazimierza Dejmka, podczas której publiczność bardzo żywiołowo zareagowała na pojawiające się w sztuce wątki rosyjskie.

1968

16 stycznia – władze państwowe nakazały, by „Dziady” w reżyserii Kazimierza Dejmka zostały zdjęte z afisza do końca miesiąca.

30 stycznia – w Warszawie pod pomnikiem Adama Mickiewicza studenci protestowali z powodu zdjęcia „Dziadów” przez cenzurę i zbierali podpisy pod apelem o przywrócenie spektaklu.

luty – w Warszawie pojawiły się pierwsze ulotki antysemickie, które zapoczątkowały propagandową kampanię „antysyjonistyczną”.

29 lutego – podczas nadzwyczajnego zebrania Związku Literatów jego członkowie zaprotestowali przeciwko zdjęciu „Dziadów” przez cenzurę.

4 marca – z Uniwersytetu Wrocławskiego usunięto Adama Michnika i Henryka Szlajfera, co stało się jednym z powodów studenckich protestów na terenie całego kraju.

8 marca – studenci Uniwersytetu Wrocławskiego protestowali przeciwko usunięciu Adama Michnika i Henryka Szlajfera z uczelni, a także zdjęciu „Dziadów” przez cenzurę. Takie manifestacje miały też miejsce w Gdańsku, Krakowie, i Poznaniu i wszystkie były brutalnie tłumione przez milicję, SB i ORMO.

10/11 marca – w nocy na murach jednego z gliwickich akademików wywieszono ulotki wzywające słuchaczy Politechniki Śląskiej do akcji solidarnościowej ze studentami z innych miast. Ulotki te szybko zostały zerwane przez Milicję Obywatelską, ale studenci i tak zgromadzili się na placu Krakowskim i ruszyli na plac Mickiewicza. Tak samo postąpili 12 marca, ale wówczas interweniowało już ZOMO i ORMO, używając siły.

11/12 marca – w nocy milicja przeprowadziła rewizje w domach studenckich w Katowicach Ligocie. W związku ze strajkiem studentów w Warszawie i Krakowie milicjanci poszukiwali „emisariuszy” i ulotek zachęcających do manifestacji przeciw Gomułce i jego sprawowaniu władzy. W kolejnych dniach do manifestacji dołączyła studencka filii Uniwersytetu Jagiellońskiego w Katowicach. Strajkujących i zwykłych przechodniów przepędzono siłą,  a później rozpoczęto masowe zatrzymania młodych osób w śródmieściu Katowic. Łącznie zatrzymano 223 osoby, w tym tylko 21 studentów. Kolejny strajk z 16 marca, który początkowy miał być tylko pokojową demonstracją, zamienił się w zamieszki.

14 marca – wiec na placu Feliksa Dzierżyńskiego w Katowicach, podczas którego Edward Gierek wygłosił słynne przemówienie do około 100 tys. członków partii ze Śląska. Za ostatnie strajki studenckie obwinił „syjonistów”, grożąc, że „śląska woda pogruchocze im kości”.

11 kwietnia – gen. Wojciech Jaruzelski został ministrem obrony narodowej.

8 czerwca – powstał Uniwersytet Śląski w Katowicach.

sierpień – w trakcie antykomunistycznych wystąpień społeczeństwa CSSR zbrojnie interweniują armie państw członkowskich Układu Warszawskiego, w tym duża liczba żołnierzy Wojska Polskiego.

1969

1 czerwca – odbyły się kolejne wybory do Sejmu i Rad Narodowych, premierem po raz piąty został Józef Cyrankiewicz.

1970

1 października – pracę rozpoczęła Wyższa Szkoła Wychowania Fizycznego w Katowicach (od 1979 roku Akademia Wychowania Fizycznego).

 

Autor wprowadzenia: Adam Dziuba, Instytut Pamięci Narodowej o. Katowice

Autor kalendarium: Julia Rott-Urbańska, Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej w Katowicach