WPROWADZENIE HISTORYCZNE

KALENDARIUM

WPROWADZENIE HISTORYCZNE 

Krwawo stłumiony protest robotników Wybrzeża w grudniu 1970 r. przyniósł zmiany polityczne na najwyższych szczeblach władzy. Roszady nastąpiły także w województwie katowickim, gdyż dotychczasowy I sekretarz Komitetu Wojewódzkiego PZPR Edward Gierek został szefem ogólnopolskich struktur partii (razem z nim do Warszawy trafiła grupa jego współpracowników z Katowic). Jego miejsce w Katowicach zajął Zdzisław Grudzień – dogmatyczny komunista, a zarazem kolega Gierka jeszcze z czasów pobytu we Francji i Belgii. Lata 1971-1980 upłynęły w województwie katowickim pod znakiem rządów Grudnia, (nazywanego ironicznie „Cysorzem”), które charakteryzowały się dalszą ideologizacją wszystkich sfer życia oraz rosnącymi wpływami propagandy sukcesu. „Cysorz” zapewniał Gierkowi spokój w kluczowym regionie kraju oraz pełne poparcie „klasy robotniczej” Górnego Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego dla działań władz partyjno-rządowych. I sekretarz partii w Katowicach zasłynął m.in. budową monumentalnego Centrum Szkolenia Partyjnego („Pałac Grudniowy”) czy największej w kraju Komendy Wojewódzkiej MO. Jego celem było stworzenie wzorcowego województwa socjalistycznego, będącego awangardą partii i przodującego w każdej dziedzinie. W koncepcję regionu wiernego wytycznym PZPR  wpisały się wiece poparcia dla rządzących, zorganizowane na Pl. Dzierżyńskiego w Katowicach (28 czerwca 1976 r. z udziałem ponad 200 tys. osób) oraz w „Spodku” (2 lipca 1976 r.). Potępiano wówczas „warchołów” z Radomia, skandując chwytliwe hasło („Gierek–Partia; Partia–Polska; Polska–Gierek”), wpisujące się znakomicie w propagandową sztampowość tego okresu. Władze wojewódzkie troszczyły się o wysoki stopień upartyjnienia pracowniczych załóg w licznych zakładach przemysłowych, a rozbudowany aparat bezpieczeństwa (drugi pod względem wielkości w kraju, po strukturach Służby Bezpieczeństwa w Warszawie) tropił i bezwzględnie zwalczał wszelkie przejawy oporu społecznego. 

Województwo katowickie, jako lider gospodarczy kraju i jego baza przemysłowo-surowcowa, miało przede wszystkim dostarczać krajowi coraz więcej węgla i stali. Produkcja przemysłowa tego regionu była imponująca – w 1971 r. obszar stanowiący niewiele ponad 3 % powierzchni kraju zamieszkany przez 11,4 % ludności Polski, wytwarzał 20% produkcji przemysłowej kraju. Województwo katowickie w końcu lat 70. dawało 98% węgla kamiennego, 32% koksu, 51% stali surowej, 47% wyrobów walcowanych oraz całą krajową produkcję cynku i ołowiu. Przemysłowy profil regionu decydował o kształcie życia społecznego. Województwo katowickie postrzegano jako region bogaty, jednak zapominano o negatywnych skutkach nadmiernej koncentracji przemysłu, przeludnienia, czy degradacji środowiska. Na początku dekady lat siedemdziesiątych średnia gęstość zaludnienia wynosiła 396 osób na km², wobec średniej dla kraju 106. Największa koncentracja mieszkańców występowała w centralnej części województwa, gdzie zwarty kompleks miast tworzył największą w kraju aglomerację, zamieszkiwaną przez ponad 2 mln osób. Mniejsze skupiska występowały w Rybnickim Okręgu Węglowym oraz w okolicach Bielska-Białej i Częstochowy. Wprowadzona przez Gierka w 1975 r. reforma administracyjna wydzieliła z dotychczasowego województwa katowickiego dwa inne: bielskie i częstochowskie. Po zmianach administracyjnych obszar województwa katowickiego stanowił zaledwie nieco ponad 2% powierzchni kraju, a zamieszkiwany był przez 10,4% ludności Polski (średnia gęstość zaludnienia regionu wynosiła w drugiej połowie lat 70. aż 561 osób na km2, przy średniej krajowej 114). Aż 87% mieszkańców województwa stanowiła ludność miejska, która w większości zamieszkiwała w jedenastu miastach liczących ponad 100 tys. mieszkańców (były to: Katowice, Bytom, Chorzów, Dąbrowa Górnicza, Gliwice, Ruda Śląska, Rybnik, Sosnowiec, Tychy, Wodzisław Śląski i Zabrze). Stały napływ nowych pracowników do przemysłu, a także zaniedbania w dziedzinie budownictwa mieszkaniowego, powodowały poważne trudności mieszkaniowe w aglomeracji śląskiej. Próbowano je rozwiązać poprzez budowę nowych blokowisk. W jednym ze wzorcowych miast socjalistycznych – w Jastrzębiu Zdroju liczba ludności wzrosła w latach 1970-1975 z 24,5 tys. do ponad 90 tys. Do najbardziej dynamicznie rozwijających się miast należały także Tychy oraz Żory. Nowe osiedla w miastach górnośląskich zasiedlano głównie imigrantami z innych regionów Polski. Doraźne, praktyczne podejście do krajobrazu kulturowego prowadziło do niszczenia śląskiej tożsamości regionu. Symbolem tej polityki było wyburzanie domów na śląskim osiedlu robotniczym w katowickiej dzielnicy Giszowiec. W miejscu wyburzonych zabytkowych domków z początków XX wieku zbudowano 10-piętrowe wieżowce z mieszkaniami dla górników przybywających na Śląsk do pracy (temat ten podjął Kazimierz Kutz w filmie „Paciorki jednego różańca”). 

Lata siedemdziesiąte (z hasłem „Aby Polska rosła w siłę a ludziom żyło się dostatniej”) charakteryzowały się początkowo dużą dynamiką gospodarczą, co na Śląsku wiązało się głównie ze śrubowaniem wydajności w górnictwie. Okres ten przyniósł, obok dalszego spustoszenia ekologicznego i masowego „importu” siły roboczej, także pewien wzrost dochodów rodzin, poprawę stanu oświaty i ochrony zdrowia. Skrócił się czas spędzany w kolejkach, w zakładach pracy zwiększano nakłady na cele socjalne, a przeciętna płaca realna rosła. Sztandarowymi inwestycjami tego czasu w regionie były Fabryka Samochodów Małolitrażowych w Tychach i Bielsku-Białej (produkująca m.in. „małego fiata” nazywanego „volkswagierkiem”) i uruchomiona w 1976 r. Huta Katowice w Dąbrowie Górniczej. Huta znajdowała się pod ścisłą kontrolą doradców radzieckich, a bezpośrednie połączenie zakładu koleją szerokotorową ze Związkiem Radzieckim stanowiło czytelny symbol uzależnienia gospodarczego od wschodniego sąsiada. W 1976 r. otwarto także drogę szybkiego ruchu Warszawa-Katowice, zwaną „Gierkostradą”. Kontynuowano wcześniej rozpoczęte inwestycje – oddano do użytku nowoczesną Halę Widowiskowo-Sportową „Spodek” w Katowicach (w 1971 r.), kopalnie: „Śląsk” w Rudzie Śląskiej, „Pniówek” w Pawłowicach, „Ziemowit” i „Piast” w Tychach, „Zofiówka” i „Borynia” w Jastrzębiu-Zdroju (od 1979 r. budowano także kopalnię „Budryk”, która ostatecznie została oddana do eksploatacji po kilkunastu latach) oraz elektrownię „Rybnik” (w 1972 r.). 

Koncentracja tak wielu zakładów przemysłowych na tak małym obszarze powodowała największą w skali kraju emisję szkodliwych dla środowiska substancji. W 1975 r. w województwie katowickim funkcjonowały aż 193 zakłady uznane za szczególnie uciążliwe dla środowiska (spośród 871 w Polsce). Do atmosfery przedostawało się 612 tysięcy ton pyłów i 796 tys. ton gazów – były to wartości, które wielokrotnie przekraczały szkodliwe emisje w innych regionach kraju. 

Wszechobecna propaganda sukcesu była szczególnie widoczna podczas różnych świąt i uroczystości. Hucznie obchodzono np. święto „Trybuny Robotniczej” – lokalnego dziennika partyjnego, który miał najwyższy nakład w kraju. Wraz z narastającym kryzysem gospodarczym dobre nastroje powoli gasły. W 1977 r. Zdzisław Grudzień próbował jeszcze wskrzesić ruch współzawodnictwa pracy, ale projekt został zarzucony. Wielkie niezadowolenie wśród górników wywołało wprowadzenie w 1978 r. tzw. systemu czterobrygadowego. Miał on zapewnić ciągłą pracę kopalń przez siedem dni w tygodniu. Poza nadmierną eksploatacją maszyn i urządzeń system ten powodował, że górnikom odebrano możliwość niedzielnego świętowania. W końcu lat 70. dodatkowe rozdrażnienie wśród mieszkańców województwa katowickiego wywołała, organizowana przez Zdzisława Grudnia, akcja „autentycznych protestów robotniczych” przeciwko wizycie papieża w Piekarach Śląskich w 1979 r. Partia obawiała się wzmocnienia pozycji lokalnego Kościoła, tym bardziej, że sanktuarium piekarskie, szczególnie podczas corocznych pielgrzymek, stało się „śląską formą demokracji w czasach totalitarnych”. Wojewódzkie władze PZPR nie wyobrażały sobie wizyty papieża w najbardziej upartyjnionym regionie w kraju. Gdy udało im się storpedować plany umieszczenia Górnego Śląska na mapie papieskiej pielgrzymki, starały się na wszystkie możliwe sposoby utrudnić udział pielgrzymów w spotkaniu z papieżem w sąsiednich województwach. 

Ważnym elementem oddziaływania na społeczeństwo województwa katowickiego były kontakty z rodzinami i znajomymi w Niemczech Poza osobistymi odwiedzinami na Górny Śląsk napływało szereg listów i paczek, które stanowiły nawiązanie kontaktu z innym, lepszym światem. Ludność rodzima była traktowana dość instrumentalnie, co ujawniło się m.in. przy okazji podpisania w grudniu 1970 r. układu PRL-RFN o podstawach normalizacji wzajemnych stosunków. RFN uznało granicę na Odrze i Nysie Łużyckiej, co skutkowało m.in. podjęciem przez Watykan kwestii uregulowania tymczasowej organizacji kościelnej na tzw. Ziemiach Zachodnich. W czerwcu 1972 r. erygowano drugą diecezją na terenie Górnego Śląska – diecezję opolską, która obejmowała m.in. parafie położone na terenie województwa katowickiego (m.in. w Bytomiu, Gliwicach i Zabrzu). Przedmiotowe traktowanie problemu niemieckiego widoczne było w ustaleniach podjętych w 1975 r. pomiędzy I sekretarzem KC PZPR Edwardem Gierkiem i kanclerzem Helmutem Schmidtem w Helsinkach. Władze polskie zgodziły się na wyjazd do Niemiec kolejnych 120 tys. osób, za co otrzymały miliardowy kredyt. 

W latach 70. opór społeczny wobec rządów komunistycznych na terenie Górnego Śląska był znikomy. Protesty społeczne Czerwca 1976 r. nie znalazły na tym terenie szerszych reperkusji, ale za to wydarzeniem, które odbiło się głośnym echem w kraju, było wysadzenie w nocy z 5 na 6 października 1971 r. auli Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Opolu. Wybuch spowodowali dwaj bracia Jerzy i Ryszard Kowalczykowie, którzy nie chcieli się zgodzić na uhonorowanie sprawców masakry na Wybrzeżu. Materiał wybuchowy eksplodował w przeddzień uroczystej akademii – konferencji MO i SB, podczas której miała się odbyć ceremonia wręczania odznaczeń. Choć wybuch ten nie przyniósł ofiar ludzkich, sprawców skazano na wieloletnie więzienie. Druga połowa lat 70. to okres rodzenia się opozycji demokratycznej. I tutaj Górny Śląsk odcisnął swe istotne piętno. Skromny projekt Kazimierza Świtonia w postaci powołania Wolnych Związków Zawodowych w Katowicach, znalazł naśladowców w Gdańsku i w konsekwencji stał się prekursorem „Solidarności”. 

KALENDARIUM

1970

12 grudnia – Edward Gierek, dotychczasowy I sekretarz KW PZPR w Katowicach, zastąpił Władysława Gomułkę na stanowisku I sekretarza KC PZPR.

14 grudnia – w Stoczni im. Lenina w Gdańsku rozpoczął się strajk z powodu podwyżki cen podstawowych artykułów żywnościowych. Do robotników dołączyli studenci Politechniki Gdańskiej, a następnego dnia kolejne zakłady pracy na terenie Wybrzeża Gdańskiego, a później w całej Polsce. Wobec strajkujących użyto siły.

1971

9 maja – oddano do użytku Wojewódzką Halę Widowiskowo-Sportową w Katowicach („Spodek”).

1972

otwarto elektrownię w Rybniku.

1975

1 czerwca – na mocy reformy administracyjnej z województwa katowickiego wyodrębniono województwo częstochowskie i część województwa bielskiego. Mniejsze miasta i osiedla przyłączono do większych miast.

1976

21 lipca – przy ul. Szafranka 9 w Katowicach otwarto Społeczne Muzeum Historii Katowic (od 1981 roku Muzeum Historii Katowic).

8 października – otwarto „Gierkówkę”, drogę szybkiego ruchu łączącą Katowice z Warszawą.

1978

16 października – kard. Karol Wojtyła został papieżem i przyjął imię Jana Pawła II.

1979

2-10 czerwca – pierwsza pielgrzymka papieża Jana Pawła II do Polski, podczas której odwiedził Warszawę, Gniezno, Częstochowę, Kraków, Oświęcim, Kalwarię Zebrzydowską, Wadowice i Nowy Targ.

1980

14 sierpnia – rozpoczął się strajk w Stoczni im. Lenina w Gdańsku przeciw podwyżce płac i przywróceniu do pracy Anny Walentynowicz i Lecha Wałęsy. Strajk rozszerzył się na całe Trójmiasto, a później na całą Polskę.

Autor wprowadzenia: Adam Dziurok, Instytut Pamięci Narodowej o. Katowice

Autor kalendarium: Julia Rott-Urbańska, Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej w Katowicach