Polski ruch oporu na Górnym Śląsku

Na polskim Górnym Śląsku już we wrześniu 1939 roku kpt. Ryszard Margosz stworzył organizację konspiracyjną – Organizacja Orła Białego, podporządkowaną Służbie Zwycięstwa Polsce w Krakowie. Prawie jednocześnie w październiku 1939 roku ppor. rez. Józef Korol utworzył organizację pod nazwą Polska Organizacja Wojskowa, która także weszła w skład SZP. Na Śląsku Cieszyńskim Paweł Musioł utworzył z kolei Tajną Organizację Wojskową. W grudniu 1939 roku Korol został komendantem całego okręgu śląskiego SZP przekształconego w styczniu 1940 roku w okręg Związku Walki Zbrojnej (ZWZ, od 1942 roku Armia Krajowa – AK).

Po śmierci w 1940 roku dowódcy ZWZ Józefa Korola, zastrzelonego podczas próby aresztowania w Wiśle, kolejnymi komendantami byli: Józef Szmechta, płk. Henryk Kowalówka, płk. Paweł Zagórowski i ppłk. Zygmunt Janke. Cechą specyficzną Okręgu Śląskiego była koncentracja działalności na zadaniach wywiadowczych (zasłużył się tutaj szczególnie wywiad okręgu funkcjonujący pod kryptonimem „Lido”) i dywersyjnych, co wynikało ze specyficznej pod względem operacyjnym charakterystyki silnie zurbanizowanego regionu. Tylko we wschodniej części rejencji katowickiej i na Podbeskidziu sytuacja wyglądała odmiennie i tam powstały regularne oddziały partyzanckie, m.in.: „Sosienki”, „Garbnik” i oddział pod dowództwem por. Stanisława Wencla („Twardego”). Siły AK w 1944 roku liczyły na obszarze okręgu ok. 25 tys. ludzi.

Na obszarze okręgu śląskiego działały także struktury cywilne Polskiego Państwa Podziemnego, podporządkowane początkowo Delegatowi Rządu RP na ziemie zaanektowane przez III Rzeszę – Adolfowi Bnińskiemu, a potem bezpośrednio Delegatowi Rządu na Kraj – Cyrylowi Ratajskiemu. Po porozumieniu wiosną 1942 roku działających na obszarze Górnego Śląska przedstawicieli czterech partii politycznych (Polskiej Partii Socjalistycznej WRN, Stronnictwa Pracy, Stronnictwa Ludowego i Stronnictwa Narodowego) Delegatem Okręgowym Śląska został najpierw Ignacy Sikora, a od 1944 roku Wincenty Spaltenstein, którego przed wyzwoleniem zastąpił Jerzy Lewandowicz. Okręgowe Biuro Delegata Rządu kontrolowało całość działalności cywilnej w okręgu poprzez podporządkowane mu wydziały.

Głównym zadaniem okręgu śląskiego AK miało być rozpoczęcie powstania ogólnego, oznaczonego kryptonimem „W” i opanowanie wschodniej części Górnego Śląska. Zajęcie zachodniej części Okręgu Śląskiego miało zostać przeprowadzone przy pomocy oddziałów okręgu krakowskiego i przy pomocy tzw. Legionu Śląskiego (sformowanego spośród uchodźców z terenów Śląska). Przygotowywano m.in. plany wyzwolenia KL Auschwitz. Do działań na Śląsku przeznaczona była także Grupa Operacyjna „Śląsk Cieszyński”, która miała opanować Cieszyn. Mimo skoncentrowania oddziałów latem 1944 roku wydarzenia związane z klęską powstania warszawskiego oraz załamaniem planów powstania na zachód od Wisły spowodowały odwołanie planów powstania na Śląsku i ograniczenie działań tylko do samoobrony w momencie wkraczania wojsk sowieckich.

Ruch komunistyczny na terenach wcielonych był bardzo słaby. Pierwsze organizacje Polskiej Partii Robotniczej (PPR) powstały w 1942 roku podokręgu cieszyńskim, ale szybko zostały rozbite po denuncjacji. Zadanie zorganizowania obwodu PPR otrzymał znany przedwojenny górnośląski działacz komunistyczny Józef Wieczorek. Po jego aresztowaniu w lipcu 1943 roku zadanie to przejął Stefan Franciszok. W marcu 1944 roku pod jego kierownictwem powstał Komitet Śląski Obwodu PPR na czele z Leonem Wieczorkiem. Również wtedy powołano do życia sztab obwodowy Gwardii Ludowej, którego komendantem został Karol Seeman. Okazał się on jednak konfidentem gestapo i aresztowano cały sztab obwodu. Nowy komitet górnośląski kierowany przez Edwarda Żabińskiego został kilka miesięcy rozbity po kolejnej prowokacji. Komunistycznej organizacji górnośląskiej już nie odtworzono, ponieważ Niemcom udało się utworzyć w oparciu o konfidentów fikcyjny obwód, który przetrwał aż do wkroczenia wojsk radzieckich .

Autor: prof. dr hab. Ryszard Kaczmarek