Opór zbrojny i polityczny

Uzależnienie Polski od Związku Sowieckiego i proces zawłaszczania Polski przez komunistów, kierujących Polską Partią Robotniczą, budziły sprzeciw i opór większości Polaków. Liczyli oni na zmianę sytuacji politycznej, czy to w wyniku kolejnego światowego konfliktu (tym razem między ZSRS a USA i Wielką Brytanią), czy poprzez wyegzekwowanie przez zachodnie demokracje obiecanych w Jałcie wolnych wyborów, po których, jak wierzono, PPR zostanie odsunięta od władzy.

Na konflikt zbrojny liczyły przede wszystkim organizacje zbrojnie przeciwstawiające się komunistom. Cześć z nich wywodziła się z Armii Krajowej, część z podziemia narodowego, inne, nie posiadające afiliacji przy ponadlokalnych strukturach konspiracji, powstały i działały samoistnie.

W maju 1945 r. konspiracja poakowska w Polsce została przeorganizowana i odtworzona jako Delegatura Sił Zbrojnych. Również Okręg Śląski AK (w likwidacji) zaczął wówczas funkcjonować jako Okręg DSZ. Jego komendantem został płk. Zygmunt Janke „Walter”, były dowódca śląsko-zagłębiowskich struktur AK. Reaktywował on sztab Okręgu oraz jednostki terenowe – inspektoraty. Żołnierze prowadzili działalność wywiadowczą i propagandową, a także zbrojną, do października 1945 r., kiedy to w większości skorzystali z amnestii. W miejsce DSZ utworzona została poakowska organizacja o charakterze konspiracji politycznej – Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość. Wedle intencji swych założycieli Zrzeszenie WiN miało mieć charakter cywilny i na takich zasadach funkcjonowało na obszarach południowej Polski, również w województwie śląskim, choć na wschodzie i w centrum kraju organizacja prowadziła działalność zbrojną. Na czele Okręgu Śląsko-Dąbrowskiego WiN stanął ppłk. Stefan Musiałek „Łowicki”. Równolegle ze strukturami kierowanymi przez ppłk. Musiałka funkcjonowała na Górnym Śląsku konspiracja utworzona przez byłych żołnierzy AK ewakuowanych z zajętych przez ZSRS z Kresów Wschodnich. Działała ona w ramach eksterytorialnego Obszaru Lwowskiego WiN dowodzonego z Wrocławia przez ppłk. Jana Władykę „Janinę”. 

Z AK wywodził się ponadto szereg innych organizacji podziemnych. Na Górnym Ślasku najliczniejszą z nich był Okręg Śląski „Klimczok” Konspiracyjnego Wojska Polskiego, kierowany przez mjr. Gerharda Szczurka „Gera”. Lokalny charakter miały grupa Pawła Cierpioła „Makopola”, operująca w powiatach rybnickim i pszczyńskim oraz oddział partyzancki Władysława Musialika „Bolesława” walczący w powiecie zawierciańskim. 

Na obszarze województwa śląskiego poważne wpływy zdobyło podziemie narodowe. Wprawdzie oddziały Narodowej Organizacji Wojskowej oraz struktury kierownicze Narodowych Sił Zbrojnych zostały rozbite już jesienią 1945 r. przez aparat bezpieczeństwa, ale zbrojną działalność kontynuowało Zgrupowanie NSZ Henryka Flamego „Bartka” w Beskidach Śląskim i Żywieckim, stając się dla komunistów prawdziwą zmorą. 

Zasięg konspiracji został poważnie ograniczony aresztowaniami przeprowadzonymi przez aparat bezpieczeństwa latem i jesienią 1946 r. Po amnestii ogłoszonej 22 lutego 1947 r. aktywność podziemia w województwie śląskim praktycznie zamarła. 

Większość przeciwników systemu nie zdecydowała się na podjęcie działalności konspiracyjnej. Znacznie większym poparciem cieszyła się legalna opozycja, tworzona przede wszystkim wokół Polskiego Stronnictwa Ludowego i – w mniejszym stopniu – Stronnictwa Pracy. 

PSL zostało założone przez byłego premiera rządu na emigracji, a od czerwca 1945 r. wicepremiera Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej Stanisława Mikołajczyka. Jego struktury powstały prawdzie na bazie ruchu ludowego, lecz potężna sieć organizacyjna funkcjonowała także w miastach. W województwie śląskim PSL powstało w sierpniu 1945 r., przejmując większość lokalnych organizacji wspierającego komunistów Stronnictwa Ludowego. Jako pierwsze zmieniło się w koło PSL koło grodzkie SL w Katowicach. Powstające w województwie śląskim zarządy powiatowe partii podlegały początkowo Zarządowi Okręgowemu PSL w Krakowie. W październiku 1945 r. powołany został sekretariat wojewódzki PSL, formalnie podlegający kierownictwu okręgowemu w Krakowie, ale w zasadzie traktowany jako tymczasowy zarząd wojewódzki. Na jego czele stanął Edward Kaleta. 

PPR natychmiast uznała za PSL politycznego przeciwnika i zwalczała je wszelkimi – legalnymi i nielegalnymi – metodami. W tej sytuacji część zarządów powiatowych PSL, zwłaszcza na Śląsku Opolskim, nie zdecydowało się na administracyjną rejestrację i funkcjonowała na poły konspiracyjnie. Przed referendum z 30 czerwca 1946 r. na Stronnictwo spadły w województwie śląskim pierwsze uderzenia – aresztowania działaczy i rozwiązywania zarządów powiatowych pod pozorem współpracy z podziemiem. Mimo to właśnie wtedy wojewódzkie struktury Stronnictwa osiągnęło szczytowy moment rozwoju – zrzeszały prawie 50 tys. działaczy z legitymacjami i co najmniej drugie tyle, którym dokumentów partyjnych nie wydano, by ich nie narażać na represje ze strony policji politycznej. Było zatem wówczas znacznie silniejsze liczebnie od PPR. 

Przed wyborami do Sejmu Ustawodawczego kampania represji wymierzonych w ludowców uległa nasileniu. Wspierające PPR wojsko i aparat bezpieczeństwa aresztowały i skazywały działaczy, zawieszały działalność kolejnych zarządów powiatowych PSL, rozwiązywały koła gromadzkie. Szczególne nasilenie tych działań miało miejsce w województwie śląskim.

Po przegranych wyborach do Sejmu Ustawodawczego proces rozpadu PSL przyśpieszył. Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Katowicach uważał, że ludowcy praktycznie zaniechali już aktywnej działalności. Jesienią 1947 r., po ucieczce Mikołajczyka do Anglii, liczebność struktur PSL w województwie śląskim oceniano na ok. 3 tys. członków. Niebawem zostały one podporządkowane PPR i działały zgodnie z jej wytycznymi. 

Stronnictwo Pracy, partia chrześcijańsko-demokratyczna, przed wojną cieszyła się szczególną pozycją w województwie śląskim. Kierowane przez Wojciecha Korfantego i wspierane przez Kościół katolicki było najbardziej wpływową partią polityczną w regionie. W okresie okupacji jego liderzy czynnie uczestniczyli w działalności konspiracyjnej. Odbudowa organizacyjna SP w województwie śląskim, jeszcze w warunkach konspiracji, rozpoczęła się wprawdzie wiosną 1945 r., ale do jesieni postępowała powoli, w związku z wspieraną przez PPR dywersją grupy działaczy „Zrywu Narodowościowego”, którzy usiłowali zawłaszczyć nazwę partii i jej dorobek. W listopadzie 1945 r., po zawarciu formalnej ugody między autentycznymi chrześcijańskimi demokratami a „zrywowcami”, konspiracyjne struktury SP ujawniły się. Działania partii, aktywnie wspierane przez cieszący się niekłamanym autorytetem Kościół Katolicki, usytuowały górnośląską organizacje SP w roli platformy, w ramach której współpracowali ludzie nie akceptujący powojennego systemu politycznego. W tej funkcji Stronnictwo starało się zastąpić na Górnym Śląsku PSL, bowiem ruch ludowy nie miał na w regionie większych tradycji. 24 lutego 1946 r. odbył się Zjazd Wojewódzki SP w Katowicach. Przemawiający w czasie obrad działacze krytykowali rząd, Związek Sowiecki i komunizm. Szeregi Stronnictwa w województwie śląskim zrzeszały w tym czasie 50 tys. członków, co oznacza że było ono bezsprzecznie najsilniejszym ugrupowaniem politycznym w regionie.

Jednak mimo sukcesów organizacyjnych aktywność SP na Górnym Śląsku zaczęła zamierać już wiosną 1946 r. przyczyniły się do tego jawne i zakulisowe działania aparatu bezpieczeństwa. Nękani przeszukaniami i aresztami autentyczni chrześcijańsko-demokratyczni liderzy odsunęli się od pracy organizacyjnej, partię przejęli działacze „Zrywu”. Uniemożliwiło to SP odegranie znaczącej roli na scenie politycznej województwa śląskiego. Partia straciła większość członków i znaczenie, a u progu 1947 r. w pełni podporządkowała się PPR.

Autor: Adam Dziuba, Instytut Pamięci Narodowej o. Katowice